زبان ایتالیایی
زبان ایتالیایی یا ایتالوی (La Lingua Italiana یا Italiano) یکی از زبان‌های رومی‌تبار از خانواده هندواروپایی است. این زبان در کنار ساردنیایی، نزدیک‌ترین زبان به لاتین محسوب می‌شود. ایتالیایی زبان رسمی ایتالیا، سوئیس (کانتون تیچینو و جنوب گراوبوندن)، سان مارینو و واتیکان است. همچنین در منطقه ایستریا (کرواسی و اسلوونی) نیز رسمی می‌باشد. در گذشته، ایتالیایی زبان رسمی مناطقی مانند آلبانی، مالت، موناکو، مونته‌نگرو (کوتور)، یونان (جزایر ایونی و دودکانسا)، آفریقای شرقی و لیبی بوده و در جزیره کرس و ساووآی فرانسه نیز قابل فهم است. این زبان همچنان در میان جوامع بزرگ مهاجران ایتالیایی‌تبار در قاره آمریکا و استرالیا رایج است. ایتالیایی همچنین در بوسنی و هرزگوین و رومانی تحت پوشش منشور اروپایی زبان‌های محلی یا اقلیت قرار دارد. بیشتر گویشوران ایتالیایی علاوه بر ایتالیایی (اعم از ایتالیایی معیار یا گویش‌های محلی)، به زبان محلی خود نیز مسلط هستند.
ایتالیایی زبان رسمی سازمان امنیت و همکاری اروپا و یکی از زبان‌های کاری شورای اروپا است. با ۶۷ میلیون گویشور (۱۵٪ از جمعیت اتحادیه اروپا) دومین زبان پرگویشور اتحادیه اروپا است و ۱۳٫۴ میلیون نفر دیگر (۳٪) نیز به عنوان زبان دوم از آن استفاده می‌کنند. با در نظر گرفتن گویشوران ایتالیایی در کشورهای خارج از اتحادیه اروپا (مانند سوئیس، آلبانی و بریتانیا) و سایر قاره‌ها، تعداد کل گویشوران این زبان حدود ۸۵ میلیون نفر است. ایتالیایی زبان کاری اصلی سریر مقدس و زبان رسمی شوالیه‌های مالت بوده و به عنوان زبان میانجی در سلسله مراتب کاتولیک روم استفاده می‌شود. ایتالیایی به عنوان زبان موسیقی شناخته می‌شود، زیرا بسیاری از واژگان ایتالیایی در اصطلاح‌شناسی موسیقی و اپرا به اصطلاحات بین‌المللی تبدیل شده‌اند که در زبان‌های مختلف به کار می‌روند. این زبان همچنین در هنر، خوراک و بازارهای کالاهای لوکس تأثیرگذار بوده است.
پس از وحدت ایتالیا، دولت ایتالیا این زبان را به عنوان زبان رسمی پذیرفت، زیرا پیشتر گونه ادبی گویش توسکانی بود که توسط جامعه اشراف فلورانس گویش می‌شد. ایتالیایی از دیگر زبان‌های ایتالیایی و تا حدی از زبان‌های ژرمنی مهاجمان پساروم تأثیر گرفته است. یکی از روش‌های وام‌گیری واژگان در ایتالیایی، مراجعه به لاتین است. در طول قرون وسطی و اوایل دوره نوین، بسیاری از ایتالیایی‌های باسواد به لاتین نیز تسلط داشتند و به راحتی کلمات لاتین را در نوشتار و گفتار وارد ایتالیایی می‌کردند. برخلاف دیگر زبان‌های رومی، ایتالیایی تفاوت میان همخوان‌های کوتاه و بلند را حفظ کرده است. تقریباً تمامی واژگان بومی ایتالیایی با واکه (حرف صدادار) پایان می‌یابند که این امر استفاده از این زبان را در شعر و قافیه‌سازی بسیار آسان می‌کند.
تاریخ و ریشه‌ها
در قرون وسطی، زبان نوشتاری اصلی در اروپا لاتین بود، هرچند بیشتر مردم بی‌سواد بودند و تعداد کمی به این زبان تسلط داشتند. در شبه‌جزیره ایتالیا، همچون بسیاری از نقاط دیگر اروپا، مردم بیشتر به زبان‌های محلی خود صحبت می‌کردند تا به لاتین. این گویش‌ها از لاتین عامیانه تکامل یافته و تحت تأثیر گونه‌های معیار و آموزشی قرار نگرفته بودند. این زبان‌ها به هیچ وجه گویش‌های ایتالیایی معیار، که خود یکی از این زبان‌های محلی بوده‌است، نیستند بلکه خواهران آن به‌شمار می‌روند. میزان درک متقابل این زبان‌ها نسبت به ایتالیایی بسیار متفاوت است، همان‌طور که این پدیده به‌طور کلی میان زبان‌های رومی مشاهده می‌شود. گویش‌های رومی ایتالیا می‌توانند با ایتالیایی در سطوح مختلفی مانند واج‌شناسی، صرف، نحو، واژگان و کاربردشناسی تفاوت داشته باشند و از نظر گونه‌شناسی به عنوان زبان‌هایی مجزا دسته‌بندی می‌شوند.
توسعه و رسمیت
زبان ایتالیایی معیار، ریشه‌های شاعرانه و ادبی خود را در نوشته‌های نویسندگان توسکانی قرن ۱۲ دارد. هرچند اساس دستور زبان و واژگان هسته‌ای آن نسبت به گویش قرن ۱۳ فلورانس تغییر نکرده، گونه معیار نوین آن عمدتاً توسط وقایع نسبتاً اخیر شکل گرفته‌است. در واقع، نخستین متونی که به‌طور قطع می‌توان آن‌ها را رومی گفتاری این ناحیه نامید، متونی به نام پلاچیتی کاسینزی از استان بنونتو مربوط به سال‌های ۹۶۰ تا ۹۶۳ هستند. همچنین، چیستان ورونی که احتمالاً به قرن ۸ یا اوایل قرن ۹ برمی‌گردد، دربرگیرنده گونه‌ای دیرینه از لاتین عامیانه است که می‌تواند به عنوان نمونه‌ای کهن از یک گویش بومی ایتالیا دیده شود.
نقش دانته و ادبیات توسکانی
زبان ایتالیایی نخستین بار در اوایل قرن ۱۴ از طریق آثار دانته آلیگیری، نویسنده توسکانی، که به گویش فلورانس می‌نوشت، رسمیت یافت. شعرهای حماسی دانته، که به عنوان کمدی شناخته می‌شوند و بعدها جووانی بوکاچو عنوان الهی را به آن افزود، در سراسر شبه‌جزیره خوانده شدند و گویش نوشتاری وی به گونه «معیار متعارف» تبدیل شد که همه ایتالیایی‌های تحصیل‌کرده می‌توانستند آن را بفهمند. گویش فلورانسی، علاوه بر توجه گسترده‌ای که به دلیل ادبیات به دست آورد، به دلیل اهمیت سیاسی و فرهنگی فلورانس و این که واسطه‌ای میان گویش‌های شمالی و جنوبی ایتالیایی بود، اعتباری بیش از پیش یافت و مبنای زبان رسمی ایتالیا قرار گرفت.
گسترش و استفاده رسمی
ایتالیایی به تدریج در بیشتر ایالت‌های ایتالیا پیش از وحدت به یک زبان رسمی تبدیل شده و به آرامی جایگزین لاتین شد. حتی در زمان‌هایی که بخش‌هایی از ایتالیا تحت کنترل قدرت‌های خارجی بود (مانند دوران پادشاهی ناپل)، ایتالیایی زبان رسمی آن منطقه محسوب می‌شد، هرچند توده‌ها به زبان محلی خود صحبت می‌کردند. همچنین ایتالیایی یکی از زبان‌های پرشمار به رسمیت شناخته شده در امپراتوری اتریش-مجارستان بود.
گویش‌های محلی و تفاوت‌ها
ایتالیا همیشه برای هر شهر گویش متمایزی داشته‌است، زیرا این شهرها تا همین اواخر به صورت دولت‌شهر بودند. این گویش‌ها اکنون تنوع قابل توجهی دارند. به عنوان مثال، ایتالیایی رمی و ایتالیایی میلانی، در وجود همخوان‌های نخستین تشدیددار و تلفظ «e» و «s» تفاوت‌های مشخصی دارند. به عنوان مثال، va bene «خیلی خوب» توسط یک رمی [vabˈbɛ] و توسط یک میلانی [vaˈbe] تلفظ می‌شود؛ یا a casa «در خانه» در رمی [akˈka] و در میلانی [aˈka] تلفظ می‌شود.
رنسانس
دوره رنسانس که در ایتالیایی به آن il Rinascimento می‌گویند، به معنای واقعی «نوزایی» یا «تولد دوباره» است.
در این دوره، انسان‌گرایان که به اهمیت بدن و پتانسیل کامل انسان تأکید داشتند، شروع به بازنگری در باورهای سنتی ریشه‌دار در کلیسای کاتولیک روم کردند و تمرکز را از کلیسا به خود انسان معطوف نمودند. این تغییر نگرش‌ها منجر به شکل‌گیری باورهای جدیدی در زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و فکری شد. آرمان‌های این دوره در جریان اصلاحات پروتستانی که همزمان با رنسانس رخ داد، مشهود بود. اصلاحات پروتستان با اعتراضات مارتین لوتر به زیاده‌خواهی‌های یوهان تتزل و دیگر مقامات کلیسای کاتولیک روم آغاز شد. لوتر از کلیسای کاتولیک روم جدا شد و فرقه‌ای تأسیس کرد که بعدها به لوتریانیسم معروف شد. وی با ترجمه کتاب مقدس به زبان‌های دیگر اروپا، امکان خواندن آن را برای مردم فراهم کرد. پیش از این، کتاب مقدس فقط به لاتین موجود بود، اما پس از این، به زبان‌های مختلف از جمله ایتالیایی ترجمه شد.
زبان ایتالیایی با کمک لوتر و اختراع چاپ توسط یوهانس گوتنبرگ گسترش یافت. این اختراع باعث شد که متون از جمله کتاب مقدس با هزینه کمتر و سرعت بیشتر چاپ شوند و دسترسی افراد بیشتری به این متون فراهم گردد. کلیسای کاتولیک روم در حال از دست دادن کنترل خود بر مردم بود و شمار زیادی از اصلاح‌گران با باورهای متفاوت ظهور کرده بودند.
در این دوران، ایتالیایی به زبان مورد استفاده در دادگاه‌های هر ایالت در شبه‌جزیره ایتالیا و نیز گونه معیار جزیره کرس تبدیل شد. در ساردنیا که تحت تأثیر حکومت ساوی‌ها اسپانیایی بود، این روند کندتر پیش رفت. پیدا کردن مجدد متن «De vulgari eloquentia» از دانته و همچنین علاقه دوباره مردم به زبان‌شناسی در قرن شانزدهم، به بحث در مورد معیارهای زبان ادبی و گفتاری نوین ایتالیایی دامن زد. این بحث که به questione della lingua (پرسش زبان) معروف است، تا اواخر قرن نوزدهم ادامه داشت و با بحث‌های سیاسی مربوط به دستیابی به یک کشور متحد ایتالیا مرتبط بود.
دانشمندان دوره رنسانس به سه گروه اصلی تقسیم می‌شدند:
- سره‌گرایان به سرپرستی پیترو بمبو ونیزی که معتقد بودند زبان باید مبتنی بر آثار نویسندگان بزرگ کلاسیک مانند پترارک و بوکاچیو باشد.
- نیکولو ماکیاولی و فلورانسی‌ها که زبان گفتاری مردم عادی را ترجیح می‌دادند.
- درباریانی مانند بالداساره کاستیلیونه و گیان گریگوریو تریسینو که معتقد بودند هر زبان بومی محلی باید در پایه‌گذاری زبان معیار مشارکت کند.
گروه چهارمی نیز وجود داشت که معتقد بود بهترین گونه ایتالیایی آن است که در دادگاه پاپی به کار می‌رود که ترکیبی از گویش‌های توسکانی و رمی بود. در نهایت، ایده‌های بمبو غالب شد و بنیاد Accademia della Crusca در فلورانس (۱۵۸۲–۱۵۸۳) تأسیس شد. این بنیاد کتاب «Floris italicae linguae libri novem» از آنیولو مونوسینی را در سال ۱۶۰۴ و نخستین فرهنگ واژگان ایتالیایی را در سال ۱۶۱۲ منتشر کرد.
پیشرفت فناوری نقش مهمی در گسترش زبان‌ها داشت. پس از اختراع چاپ فشاری در قرن پانزدهم، تعداد چاپخانه‌ها در ایتالیا به سرعت افزایش یافت و تا سال ۱۵۰۰ به ۵۶ دستگاه چاپ رسید که بیشترین تعداد چاپخانه در کل اروپا در آن زمان بود. این امر امکان چاپ کتاب‌های بیشتر با هزینه کمتر را فراهم کرد و ایتالیایی را به زبان غالب تبدیل کرد.
دوران نوین
اشغال ایتالیا توسط ناپلئون در اوایل قرن نوزدهم که خود ناپلئون نیز از نژاد ایتالیایی-کورسی بود، نقش مهمی در گسترش زبان ایتالیایی داشت. این اشغال به اتحاد ایتالیا در دهه‌های بعد کمک کرد و زبان ایتالیایی را به یک زبان میانجی تبدیل نمود که نه تنها در میان دفتریاران، اشراف و کارمندان در دادگاه‌های ایتالیا بلکه در میان بورژوازی نیز مورد استفاده قرار گرفت.
نخستین رمان نوین ادبیات ایتالیا، I promessi sposi (نامزدها) اثر آلساندرو مانزونی بود که ایتالیایی معیار بر اساس آن تعریف شد. مانزونی در پیشگفتار نسخه ۱۸۴۰ این رمان، زبان مورد استفاده را «آبکشی» گوش میلانی «در آب‌های آرنو» (رودخانه فلورانس) نامید.
پس از اتحاد، تعداد زیادی از کارمندان و سربازان از سراسر کشور واژگان و اصطلاحات بیشتری را از زبان‌های محلی خود به ایتالیایی وارد کردند؛ برای مثال، واژه ciao از واژه ونتی s-cia[v]o («برده») و panettone از واژه لومباردی panetton گرفته شده‌است. در سال ۱۸۶۱، در زمان اتحاد ایتالیا، تنها ۲٫۵ درصد از جمعیت کشور می‌توانستند زبان ایتالیایی معیار را به درستی صحبت کنند.
دسته‌بندی
ایتالیایی یک زبان رومی و از نوادگان لاتین عامیانه است. ایتالیایی معیار مبتنی بر زبان توسکانی، به ویژه گویش فلورانس است و بنابراین یک زبان ایتالیایی-دالمیایی به‌شمار می‌رود. طبق منابع متعدد، ایتالیایی از نظر دایره واژگان نزدیک‌ترین زبان به لاتین است. بر اساس اتنولوگ، شباهت واژگانی آن با فرانسوی ۸۹٪، با کاتالان ۸۷٪، با ساردنیایی ۸۵٪، با اسپانیایی ۸۲٪، با پرتغالی ۸۰٪، با لادین ۷۸٪ و با رومانیایی ۷۷٪ است. برخی منابع دیگر برآوردهای متفاوتی ارائه می‌دهند.
پژوهشی که درجه تمایز زبان‌های رومی نسبت به لاتین را در زمینه‌های واج‌شناسی، تصریف، گفتمان، نحو، واژگان و آهنگ بررسی می‌کرد، نشان می‌دهد که فاصله بین ایتالیایی و لاتین بیشتر از فاصله بین ساردنیایی و لاتین است. از نظر واکه‌ها، ایتالیایی پس از ساردنیایی دومین زبان نزدیک به لاتین است.
پراکندگی جغرافیایی
ایتالیایی زبان رسمی ایتالیا و سان مارینو است و توسط بیشتر جمعیت این کشورها به راحتی صحبت می‌شود. ایتالیایی (پس از آلمانی و فرانسوی) سومین زبان گفتاری در سوئیس است، هرچند استفاده از آن از دهه ۱۹۷۰ تاکنون کاهش یافته‌است. در اسناد رسمی و اداری شهر واتیکان نیز از ایتالیایی استفاده می‌شود.
به دلیل نفوذ شدید ایتالیا در دوران استعمار، ایتالیایی هنوز در برخی از مستعمرات پیشین درک می‌شود. در لیبی، ایتالیایی زبان اصلی دوران استعمار بود اما استفاده از آن تحت حکومت معمر قذافی که جمعیت ایتالیایی‌های لیبی را اخراج کرد و عربی را به عنوان تنها زبان رسمی کشور اعلام نمود، کاهش یافت. امروز ایتالیایی پرگویشورترین زبان دوم در لیبی است و به عنوان یک زبان تجاری و گاهی به عنوان زبان میانجی میان لیبیایی‌ها و خارجی‌ها عمل می‌کند.
ایتالیایی در اریتره نیز زبان رسمی دوران استعمار بود. امروزه از ایتالیایی در تجارت استفاده می‌شود و هنوز هم خصوصاً در میان سالخوردگان صحبت می‌شود. علاوه بر این، واژگان ایتالیایی بسیاری به زبان اصلی کشور (تیگرینیا) وارد شده‌اند. پایتخت اریتره، اسمره، هنوز دارای چندین مدرسه ایتالیایی است که در دوره استعمار تأسیس شده‌اند.
ایتالیایی نیز از طریق استعمار به سومالی وارد شد و تنها زبان رسمی اداری و آموزشی آن در دوره استعمار بود اما پس از جنگ داخلی سومالی، کاربرد آن کاهش یافت.
آلبانی و مالت دارای جمعیت زیادی از گویشوران غیربومی ایتالیایی هستند و بیش از نیمی از مردم این کشورها از زبان ایتالیایی آگاهی دارند.
اگرچه بیش از ۱۷ میلیون آمریکایی ایتالیایی‌تبار هستند، فقط کمی بیش از یک میلیون نفر در ایالات متحده در خانه به ایتالیایی صحبت می‌کنند. با این وجود، چندین رسانه ایتالیایی‌زبان در این کشور وجود دارد.
مهاجران ایتالیایی به آمریکای جنوبی نیز این زبان را به آن قاره بردند. طبق برخی منابع، ایتالیایی پس از اسپانیایی، دومین زبان پرکاربرد در آرژانتین است، هرچند گویشوران آن عمدتاً از نسل سالخورده هستند و شمار آن‌ها در حال کاهش است.
تأثیر و زبان‌های اشتقاقی
از اواخر قرن نوزدهم تا اواسط قرن بیستم، هزاران ایتالیایی در آرژانتین، اروگوئه، برزیل جنوبی و ونزوئلا و همچنین در کانادا و ایالات متحده مستقر شدند و حضور فیزیکی و فرهنگی خود را شکل دادند.
در برخی موارد، مستعمره‌نشین‌هایی ایجاد شد که مردم آن بیشتر از زبان‌های منطقه‌ای ایتالیا استفاده می‌کردند و امروزه برخی همچنان به استفاده از این زبان‌ها ادامه می‌دهند. به عنوان نمونه، در ریو گرانده جنوبی، برزیل که از تالیان استفاده می‌شود و در چیپیلو در نزدیکی پوئبلای مکزیک؛ گونه‌ای مشتق‌شده از ونتی که به قرن نوزدهم بازمی‌گردد، هنوز هم استفاده می‌شود. مثال دیگر کوکولیکه، یک پیجین ایتالیایی-اسپانیایی است که روزی در آرژانتین و به خصوص در بوئنوس آیرس و لونفاردو گویش می‌شد.
زبان میانجی
در اواخر قرون وسطی، زبان‌های اصلی ایتالیا (به ویژه توسکانی و ونتی) به عنوان زبان‌های اصلی تجارت در بیشتر اروپا و مدیترانه جایگزین لاتین شدند. این زبان‌ها در دوران رنسانس با قدرت یافتن ایتالیا و پدیداری انسان‌گرایی و هنرها بیشتر تثبیت شدند.
ایتالیا در آن دوره نفوذ هنری خود را نسبت به بقیه اروپا حفظ کرد و برای فرهیختگان آن دوران، انجام تور بزرگ و بازدید از ایتالیا و آثار تاریخی و هنری آن تبدیل به عادت شده بود. بنابراین، انتظار می‌رفت که فرهیختگان حداقل کمی ایتالیایی بلد باشند. در انگلستان، در حالی که زبان‌های کلاسیک لاتین و یونانی نخستین زبان‌هایی بودند که آموزش داده می‌شدند، ایتالیایی پس از فرانسوی دومین زبان رایج نوین بود و این موقعیت تا اواخر قرن هجدهم با جایگزینی آلمانی حفظ شد. به عنوان مثال، جان میلتون برخی از شعرهای نخستین خود را به ایتالیایی نوشته است.
در کلیسای کاتولیک، بخش بزرگی از سلسله مراتب کلیسایی زبان ایتالیایی را می‌دانند و در برخی اسناد رسمی از آن به جای لاتین استفاده می‌کنند.
وام‌واژه‌های ایتالیایی در بسیاری از زبان‌ها در امور هنری و موسیقی (به ویژه موسیقی کلاسیک و اپرا)، در صنایع طراحی و مد، در برخی ورزش‌ها مانند فوتبال و به ویژه در آشپزی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
زبان‌ها و گویش‌ها
در ایتالیا، تقریباً همه زبان‌های بومی و محلی، حتی اگر با ایتالیایی معیار کاملاً متفاوت و متعلق به شاخه‌های مختلفی باشند، بیشتر به‌طور نادرست «گویش‌های ایتالیایی» خوانده می‌شوند. تنها استثنا در این مورد دوازده گروه «اقلیت زبانی تاریخی» هستند که طبق قانون به عنوان زبان‌های اقلیت مجزا شناخته می‌شوند. زبان کرسی که در جزیره کرس فرانسه گویش می‌شود، ارتباط تنگاتنگی با توسکانی قرون وسطایی که ایتالیایی معیار از آن تکامل یافته دارد.
در سراسر ایتالیا، گونه‌های منطقه‌ای ایتالیایی معیار، که به آن‌ها «ایتالیایی منطقه‌ای» گفته می‌شود، صحبت می‌شود. این گونه‌ها با باز بودن واکه‌ها، درازی همخوان‌ها و تأثیرات زبان محلی شناخته می‌شوند. به عنوان مثال، در نواحی توسکانی، رم و ونیز، کلمات andà، annà و nare به ترتیب جایگزین andare (رفتن) ایتالیایی معیار می‌شوند.
تاریخ دقیقی برای متمایز شدن گونه‌های مختلف ایتالیایی از لاتین وجود ندارد. یک معیار برای تعیین زبان یا گویش بودن دو گونه، میزان فهم متقابل میان گویشوران آن‌ها است. این روش درصورتی که درک متقابل کم باشد (مانند رومانیایی و پرتغالی) مؤثر است، اما در مواردی مانند اسپانیایی-پرتغالی یا اسپانیایی-ایتالیایی شکست می‌خورد، زیرا بومیان این زبان‌ها می‌توانند یکدیگر را درک کنند. با در نظر گرفتن اختلافات انباشته‌شده در ریخت‌شناسی، نحو، واج‌شناسی و دایره واژگان، نخستین اسناد نوشتاری موجود در زبان‌هایی که دیگر نمی‌توان آن‌ها را لاتین دانست، مربوط به قرن نهم و دهم میلادی هستند. این منابع مکتوب خصوصیات بومی خاصی را نشان می‌دهند و گاهی اوقات صریحاً استفاده از زبان بومی را ذکر کرده‌اند. نخستین نشانه‌های کامل ادبیات بومی در حدود قرن سیزدهم در قالب متون مختلف مذهبی و شعر یافت می‌شود.
در سده‌های ۱۹ و ۲۰، استفاده از ایتالیایی معیار به‌طور فزاینده‌ای گسترش یافت و کاهش استفاده از گویش‌ها را در پی داشت. افزایش سواد یکی از عوامل محرکه اصلی بود؛ درصد باسوادان در ایتالیا از ۲۵٪ در ۱۸۶۱ به ۶۰٪ در ۱۹۱۱ و سپس به ۷۸٫۱٪ در ۱۹۵۱ افزایش یافت. تولیو دو مائورو، زبان‌شناس ایتالیایی، اظهار داشت که در سال ۱۸۶۱ تنها ۲٫۵٪ از جمعیت ایتالیا می‌توانستند به ایتالیایی معیار صحبت کنند. او گزارش می‌دهد که در سال ۱۹۵۱ این درصد به ۸۷٪ رسیده‌است. اگرچه اکثر مردم هنوز با گویش‌های بومی خود صحبت می‌کردند، توانایی صحبت به ایتالیایی معیار افزایش یافت. عوامل دیگری مانند مهاجرت گسترده، صنعتی شدن، شهرنشینی و مهاجرت‌های داخلی پس از جنگ جهانی دوم نیز در گسترش ایتالیایی معیار نقش داشتند.
گویش‌های ایتالیایی در دوران نوین کاهش یافته‌اند، زیرا ایتالیا با رسمیت ایتالیایی معیار متحد شد و این اتحاد با کمک رسانه‌های جمعی از روزنامه‌ها گرفته تا رادیو و تلویزیون تداوم یافته است.
واج‌شناسی
ایتالیایی دارای یک سامانه واکه‌ای هفت‌تایی متشکل از /a, ɛ, e, i, ɔ, o, u/ و همچنین ۲۳ همخوان است. همخوان‌ها و واکه‌های این زبان عبارتند از:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
واج‌شناسی ایتالیایی در مقایسه با بیشتر زبان‌های رومی محافظه‌کارانه است و این زبان بسیاری از واژگان را تقریباً بدون تغییر از لاتین عامیانه حفظ کرده‌است. چند نمونه:
- ایتالیایی quattordici «چهارده»> لاتین quattuordecim (در برابر paisprezece/paișpe رومانیایی، catorce اسپانیایی، quatorze فرانسوی، catorze کاتالان و پرتغالی)
- ایتالیایی settimana «هفته»> لاتین septimāna (در برابر săptămână رومانیایی، semana اسپانیایی و پرتغالی، semaine فرانسوی، setmana کاتالان)
- ایتالیایی medesimo «همسان»> لاتین عامیانه *medi(p)simum (در برابر mismo اسپانیایی، mesmo پرتغالی، même فرانسوی، mateix کاتالان)
- ایتالیایی guadagnare «بردن، گرفتن»> لاتین عامیانه *guadanyāre> ژرمنی /waidanjan/ (در برابر ganar اسپانیایی، ganhar پرتغالی، gagner فرانسوی، guanyar کاتالان)
ماهیت محافظه‌کارانه واج‌شناسی ایتالیایی تا حدودی با ریشه آن توضیح داده می‌شود. زبان ایتالیایی از یک زبان ادبی ناشی می‌شود که پایه آن در قرن سیزدهم در شهر فلورانس در منطقه توسکانی بنیان نهاده شده‌است و در حدود ۷۰۰ سال اخیر تغییر چندانی نکرده‌است. گویش توسکانی همچنین از محافظه‌کارترین گویش‌های ایتالیایی است و با زبان‌های گالی-ایتالی که در کمتر از ۱۶۰ کیلومتری شمال آن گویش می‌شوند، کاملاً متفاوت است.
سامانه نوشتاری
ایتالیایی دارای املایی کم‌عمق است؛ نوشتار آن بسیار مطابق با گفتار است و همواره در آن به ازای هر حرف یک صدا وجود دارد. الفبای ایتالیایی گونه‌ای از الفبای لاتین متشکل از ۲۱ حرف می‌باشد. حروف j ,k، w, x و y به‌طور سنتی کنار گذاشته می‌شوند، اگرچه در وام‌واژگان دیده می‌شوند. این حروف در جدول زیر آمده‌اند:
| حروف ایتالیایی | حروف افزوده‌شده | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| شکل بزرگ | A | B | C | D | E | F | G | H | I | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | V | Z | J | K | W | X | Y |
| شکل کوچک | a | b | c | d | e | f | g | h | i | l | m | n | o | p | q | r | s | t | u | v | z | j | k | w | x | y |
از نظر زبان‌شناختی، سامانه نوشتاری ایتالیایی تقریباً واجی است. مهم‌ترین استثناهای آن عبارتند از:
- حرف c در پایان واژگان و پیش از حروف a ,o، و u صدای /ک/ و پیش از حروف e و i صدای /چ/ می‌دهد.
- حرف ɡ در پایان واژگان و پیش از حروف a ,o، و u صدای /گ/ و پیش از حروف e و i صدای /ج/ می‌دهد.
- حرف n معمولاً صدای /ن/ می‌دهد ولی پیش از حروف k و g (فقط g با صدای /گ/) صدای /نگ/ (همانند صدای دو حرف پایانی «آهنگ» و «بانک» در فارسی) می‌دهد.
- حرف h همواره ناخوانا است: hotel می‌شود /oˈtɛl/. با ترکیب آن با c یا g دونگارههایی ایجاد می‌شود تا صدای /ک/ و /گ/ را پیش از حروف e و i نشان دهد (چون در حالت عادی به ترتیب صدای /چ/ و /ج/ می‌دهند): chi می‌شود /ki/ یعنی «کی»، che می‌شود /ke/ یعنی «چه»، aghi می‌شود /ˈagi/ یعنی «سوزن».
دستور زبان ایتالیایی
دستور زبان ایتالیایی، همانند سایر زبان‌های رومی، دارای ویژگی‌های خاصی است. در این زبان، برای ضمایر شخصی حالت‌های دستوری (نهادی، غیر فعلی، مفعولی، برایی) وجود دارند، اما برای اسم‌ها چنین حالت‌هایی وجود ندارد. ساختار زبان ایتالیایی معمولاً به نه پاره‌گفتار (بخش دستوری) تقسیم می‌شود: فعل، اسم، حرف تعریف، صفت، ضمیر، قید، حرف اضافه، حرف ربط و علائم. در اینجا، به تفصیل در مورد فعل، اسم و حرف تعریف صحبت می‌کنیم.
ساختار فعل
افعال ایتالیایی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هر دسته با فرمول خاص زمانی و دسته‌ای خود صرف می‌شود:
- افعال با انتهای -ARE: مانند parlare (صحبت کردن)
- افعال با انتهای -ERE: مانند credere (باور کردن)
- افعال با انتهای -IRE: مانند finire (تمام کردن)
هر دسته از افعال در زمان‌های مختلف (مانند حال ساده، گذشته ساده، آینده ساده و غیره) با فرمول‌های خاص خود صرف می‌شوند که این ساختار نسبتاً ساده به کاربران امکان تشخیص دسته و زمان فعل را به راحتی می‌دهد.
اسم‌ها
اسم‌های ایتالیایی معمولاً به یکی از حروف: O، I، A، E ختم می‌شوند. این حروف نقش مهمی در تعیین جنس و تعداد اسم‌ها دارند:
- O: مفرد مذکر (مانند ragazzo - پسر)
- A: مفرد مؤنث (مانند ragazza - دختر)
- I: جمع مذکر (مانند ragazzi - پسران)
- E: جمع مؤنث (مانند ragazze - دختران)
حرف تعریف
حروف تعریف در زبان ایتالیایی به شش نوع اصلی تقسیم می‌شوند که بر اساس تعداد، جنس و حرف اول کلمه‌ای که بعد از آن‌ها می‌آید تغییر می‌کنند:
- Il: برای اسم‌های مفرد مذکری که با حروف بی‌صدا (بجز s ناخالص و z) شروع می‌شوند.
- I: شکل جمع Il.
- La: برای اسم‌های مفرد مؤنث.
- Le: شکل جمع La.
- Lo: برای اسم‌های مفرد مذکری که با s ناخالص و z شروع می‌شوند.
- Gli: شکل جمع Lo.
برای مثال:
- Il ragazzo (پسر) - I ragazzi (پسران)
- La ragazza (دختر) - Le ragazze (دختران)
- Lo studente (دانشجو) - Gli studenti (دانشجویان)
حرف تعریف مؤنث به پیچیدگی مذکر آن نیست و تنها برای مفرد یک شکل وجود دارد: La، که قبل از کلماتی که با حروف باصدا شروع می‌شوند به شکل L' درمی‌آید. در جمع نیز تنها یک شکل دارد: Le، که قبل از کلماتی که با E شروع شوند به صورت L' درمی‌آید.
واژگان
گفتگو
| فارسی (persiana) | ایتالیایی (italiano) | تلفظ |
|---|---|---|
| بله | Sì | (شنیدن) /ˈsi/ |
| نه | No | (شنیدن) /ˈnɔ/ |
| البته! | Certo! / Certamente! / Naturalmente! | /ˈtʃɛrto/ /ˌtʃertaˈmente/ /naturalˈmente/ |
| سلام! | Ciao! (غیررسمی) / Salve! (نیمه‌رسمی) | /ˈtʃao/ |
| به سلامتی! | Salute! | /saˈlute/ |
| خوبی؟ | Come stai? (غیررسمی) / Come sta? (رسمی) / Come state? (جمع) / Come va? (عمومی، غیررسمی) | /ˌkomeˈstai/; /ˌkomeˈsta/ /ˌkome ˈstate/ /ˌkome va/ |
| صبح بخیر! | Buongiorno! (= روز بخیر!) | /ˌbwɔnˈdʒorno/ |
| عصر بخیر! | Buonasera! | /ˌbwɔnaˈsera/ |
| شب بخیر! | Buonanotte! (برای خواب خوب) / Buona serata! (برای بیداری خوب) | /ˌbwɔnaˈnɔtte/ /ˌbwɔna seˈrata/ |
| روز خوبی داشته باشید! | Buona giornata! (رسمی) | /ˌbwɔna dʒorˈnata/ |
| نوش جان! | Buon appetito! | /ˌbwɔn‿appeˈtito/ |
| خدا نگه‌دار! | Arrivederci (عمومی) / ArrivederLa (رسمی) / Ciao! (غیررسمی) | (شنیدن) /arriveˈdertʃi/ |
| موفق باشی! | Buona fortuna! (عمومی) | /ˌbwɔna forˈtuna/ |
| دوستت دارم | Ti amo (فقط برای بیان عشق) / Ti voglio bene (به معنای «من به تو علاقه دارم»، برای عاشقان، دوستان، خویشاوندان و غیره) | /ti ˈa:mo/; /ti ˌvɔʎʎo ˈbɛne/ |
| خوش آمدید [به...] | Benvenuto/-i (برای مرد/زن) / Benvenuta/-e (برای زن) [a / in...] | /benveˈnuto//benveˈnuti//benveˈnuta//benveˈnute/ |
| لطفاً | Per favore / Per piacere / Per cortesia | (شنیدن) /per faˈvore/ /per pjaˈtʃere/ /per korteˈzia/ |
| سپاسگزارم! | Grazie! (عمومی) / Ti ringrazio! (غیررسمی) / La ringrazio! (رسمی) / Vi ringrazio! (جمع) | /ˈɡrattsje/ /ti rinˈɡrattsjo/ |
| خواهش می‌کنم! | Prego! | /ˈprɛɡo/ |
| ببخشید / متاسفم | Mi dispiace (فقط «متاسفم») / Scusa(mi) (غیررسمی) / Mi scusi (رسمی) / Scusatemi (جمع) / Sono desolato («متاسفم»، اگر مرد باشد) / Sono desolata («متاسفم»، اگر زن باشد) | /ˈskuzi/; /ˈskuza/; /mi disˈpjatʃe/ |
| کی؟ | Chi? | /ki/ |
| چی؟ | Che cosa? / Cosa? / Che? | /kekˈkɔza/ or /kekˈkɔsa/ /ˈkɔza/ or /kɔsa/ /ˈke/ |
| کِی؟ | Quando? | /ˈkwando/ |
| کجا؟ | Dove? | /ˈdove/ |
| چگونه؟ | Come? | /ˈkome/ |
| چرا/چون | Perché | /perˈke/ |
| دوباره | Di nuovo / Ancora | /di ˈnwɔvo/; /anˈkora/ |
| چقدر؟ / چندتا؟ | Quanto? / Quanta? / Quanti? / Quante? | /ˈkwanto/ |
| نام شما چیست؟ | Come ti chiami? (غیررسمی) / Qual è il suo nome? (رسمی) / Come si chiama? (رسمی) | /ˌkome tiˈkjami/ /kwal ˈɛ il ˌsu.o ˈnome/ |
| نام من … است | Mi chiamo ... | /mi ˈkjamo/ |
| این … است | Questo è ... (مذکر) / Questa è ... (مؤنث) | /ˌkwesto ˈɛ/ /ˌkwesta ˈɛ/ |
| بله، فهمیدم. | Sì, capisco. / Ho capito. | /si kaˈpisko/ /ɔkkaˈpito/ |
| نمی‌فهمم. | Non capisco. / Non ho capito. | (شنیدن) /noŋ kaˈpisko/ /nonˌɔkkaˈpito/ |
| می‌توانی انگلیسی صحبت کنی؟ | Parli inglese? (غیررسمی) / Parla inglese? (رسمی) / Parlate inglese? (جمع) | (شنیدن) /parˌlate iŋˈɡle:se/ (شنیدن) /ˌparla iŋˈɡle:se/ |
| من ایتالیایی بلد نیستم. | Non capisco l'italiano. | /noŋ kaˌpisko litaˈljano/ |
| کمکم کن! | Aiutami! (غیررسمی) / Mi aiuti! (رسمی) / Aiutatemi! (جمع) / Aiuto! (عمومی) | /aˈjutami/ /ajuˈtatemi/ /aˈjuto/ |
| درست/اشتباه است! | (Tu) hai ragione/torto! (غیررسمی) / (Lei) ha ragione/torto! (رسمی) / (Voi) avete ragione/torto! (جمع) | |
| ساعت چند است؟ | Che ora è? / Che ore sono? | /ke ˌora ˈɛ/ /ke ˌore ˈsono/ |
| دستشویی کجاست؟ | Dov'è il bagno? | (شنیدن) /doˌvɛ il ˈbaɲɲo/ |
| قیمت این چند است؟ | Quanto costa? | /ˌkwanto ˈkɔsta/ |
| صورتحساب لطفاً. | Il conto, per favore. | /il ˌkonto per faˈvore/ |
| خواندن ایتالیایی ذهن را تیز می‌کند. | Lo studio dell'italiano aguzza l'ingegno. | /loˈstudjo dellitaˈljano aˈɡuttsa linˈdʒeɲɲo/ |
| اهل کجا هستی؟ | Di dove sei? (عمومی، غیررسمی)/ Di dove è? (رسمی) | /di dove ssˈɛi/ /di dove ˈɛ/ |
| من دوست دارم | Mi piace (برای یک مفعول) / Mi piacciono (برای چند مفعول) | /mi pjatʃe/ /mi pjattʃono/ |
واژگان پرسشی
| فارسی | ایتالیایی | تلفظ |
|---|---|---|
| چه | che | /ke/ |
| چی | cosa | /ˈkɔza/, /ˈkɔsa/ |
| کی | chi | /ki/ |
| چگونه | come | /ˈkome/ |
| کجا | dove | /ˈdove/ |
| چرا، چون | perché | /perˈke/ |
| کدام | quale | /ˈkwale/ |
| کِی | quando | /ˈkwando/ |
| چقدر | quanto | /ˈkwanto/ |
زمان
| فارسی | ایتالیایی | تلفظ |
|---|---|---|
| امروز | oggi | /ˈɔddʒi/ |
| دیروز | ieri | /ˈjɛri/ |
| فردا | domani | /doˈmani/ |
| ثانیه | secondo | /seˈkondo/ |
| دقیقه | minuto | /miˈnuto/ |
| ساعت | ora | /ˈora/ |
| روز | giorno | /ˈdʒorno/ |
| هفته | settimana | /settiˈmana/ |
| ماه | mese | /ˈmeze/, /ˈmese/ |
| سال | anno | /ˈanno/ |
عددها
|
|
|
| فارسی | ایتالیایی | تلفظ |
|---|---|---|
| صد | cento | /ˈtʃɛnto/ |
| هزار | mille | /ˈmille/ |
| دوهزار | duemila | /ˌdueˈmila/ |
| دوهزار و بیست (۲۰۲۰) | duemilaventi | /dueˌmilaˈventi/ |
| یک میلیون | un milione | /miˈljone/ |
| یک میلیارد | un miliardo | /miˈljardo/ |
روزهای هفته
| فارسی | ایتالیایی | تلفظ |
|---|---|---|
| دوشنبه | lunedì | /luneˈdi/ |
| سه شنبه | martedì | /marteˈdi/ |
| چهارشنبه | mercoledì | /ˌmɛrkoleˈdi/, /ˌmer-/ |
| پنجشنبه | giovedì | /dʒoveˈdi/ |
| جمعه | venerdì | /venerˈdi/ |
| شنبه | sabato | /ˈsabato/ |
| یکشنبه | domenica | /doˈmenika/ |
ماه‌های سال
| فارسی | ایتالیایی | تلفظ |
|---|---|---|
| ژانویه | gennaio | /dʒenˈnajo/ |
| فوریه | febbraio | /febˈbrajo/ |
| مارس | marzo | /ˈmartso/ |
| آوریل | aprile | /aˈprile/ |
| مه | maggio | /ˈmaddʒo/ |
| ژوئن | giugno | /ˈdʒuɲɲo/ |
| ژوئیه | luglio | /ˈluʎʎo/ |
| اوت | agosto | /aˈɡosto/ |
| سپتامبر | settembre | /setˈtɛmbre/ |
| اکتبر | ottobre | /otˈtobre/ |
| نوامبر | novembre | /noˈvɛmbre/ |
| دسامبر | dicembre | /diˈtʃɛmbre/ |