سالک (بیماری)
سالَک یا لیشمانیوز پوستی (به انگلیسی: Cutaneous leishmaniasis) بیماری انگلی است که توسط انگلی به نام لیشمانیا (Leishmania) که در پشه‌های خاکی آلوده زندگی می‌کند، ایجاد می‌شود و افراد از طریق نیش پشه خاکی آلوده، به این بیماری مبتلا خواهند شد.
پشه‌های خاکی، حامل انگل هایی هستند که در محیط های گرمسیری و نیمه گرمسیری زندگی می‌کنند و اپیدمی‌های مرگباری در نواحی از آسیا، شرق آفریقا و جنوب آمریکا رخ داده است. بیماری سالک عمدتا در مناطق دور افتاده و ناپایدار، که منابع درمانی محدودی برای این بیماری دارند، دیده می‌شود. این بیماری بعد از مالاریا، دومین علت مرگ و میر انگلی است.
بیماری سالک یا لیشمانیوز از فردی به فرد دیگر مسری نیست. نیش پشه خاکی برای انتقال انگل از پشه خاکی به انسان ضروری است. پشه خاکی ناقل این بیماری است، این انگل تک‌یاخته دارای چرخه حیاتی است که این چرخه هم در بدن پشه خاکی و هم در پستاندار (انسان، سگ و دیگران) نیاز به رشد دارد. البته مواردی مانند انتقال خون از فرد آلوده به انگل به فرد دیگر احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد که این موارد هنوز در دست بررسی هستند.
انواع
چندین اشکال بالینی لیشمانیوز وجود دارد. تظاهرات بالینی عفونت به گونه لیشمانیا بستگی دارد که با منطقه جغرافیایی و پاسخ ایمنی میزبان متفاوت است. این بیماری می‌تواند به سه صورت اصلی ظاهر شود: پوستی، پوستی مخاطی یا احشایی.
لیشمانیازیس احشایی
لیشمانیوز احشایی (VL) که به نام kala-azar نیز شناخته می‌شود، در صورت عدم درمان در بیش از 95 درصد موارد کشنده است. این بیماری معمولاً دو تا هشت ماه پس از گزش توسط پشه خاکی رخ می‌دهد و به اندام‌های داخلی مانند طحال و کبد آسیب می‌رساند. همچنین از طریق آسیب به این اندام‌ها بر مغز استخوان و همچنین سیستم ایمنی بدن تأثیر می‌گذارد. این وضعیت اگر درمان نشود تقریباً در اکثر موارد کشنده است.
بیشتر موارد در برزیل، شرق آفریقا و در هند رخ می‌دهد. تخمین زده می‌شود که سالانه 50 هزار تا 90 هزار مورد جدید VL در سراسر جهان رخ می‌دهد که تنها بین 25 تا 45 درصد به WHO گزارش می‌شود. این بیماری همچنان یکی از بیماری‌های انگلی با پتانسیل شیوع و مرگ و میر است.
علائم بیماری سالک احشایی
لیشمانیوز احشایی ممکن است از بیماری بدون علامت خود حل‌شونده گرفته تا سریع و تهدید کننده زندگی اشکال مختلفی داشته باشد. لیشمانیوز احشایی بر اندام‌های داخلی از جمله طحال، کبد و غدد لنفاوی تأثیر می‌گذارد. افراد ممکن است شمارش تعداد سلول‌های خون پایینی داشته باشند، از جمله تعداد کم گلبول‌های قرمز خون (کم خونی)، تعداد گلبول‌های سفید پایین (لکوپنی) و تعداد پلاکت پایین (ترومبوسیتوپنی). علائم و نشانه‌های این نوع بیماری سالک عبارتند از:
- تب
- کاهش وزن
- لنفادنوپاتی
- هپاتومگالی (افزایش حجم کبد)
- طحال بزرگ
عوارض این بیماری شامل خون‌ریزی گوارشی، ادم محیطی، نارسایی حاد کلیه و عفونت‌های باکتریایی ثانویه است. هایپرپیگمانتاسیون عمومی یکی از ویژگی‌های دیررس لیشمانیوز احشایی است. نام دیگر آن، کالاآزار، که در زبان هندی به معنای «تب سیاه» آمده است.
بیماری سالک پوستی
لیشمانیوز جلدی (CL) شایع‌ترین شکل لیشمانیوز است و سبب ایجاد ضایعات پوستی، عمدتاً زخم، در قسمت‌های در معرض بدن می‌شود که جای زخم‌های مادام‌العمر بوده و ناتوانی یا انگ جدی را بر جای می‌گذارد. برخی از افراد عفونت خاموش و بدون هیچ علامت یا نشانه‌ای دارند. افرادی که شواهد بالینی عفونت ایجاد می‌کنند، یک یا چند زخم روی پوست خود دارند. زخم‌ها می‌توانند در طول زمان از نظر اندازه و ظاهر تغییر کنند. زخم‌ها معمولا بدون درد هستند اما می‌توانند دردناک هم باشند. برخی از افراد غدد متورم نزدیک زخم دارند (مثلاً زیر بازو، اگر زخم روی بازو یا دست باشد).
علائم بیماری سالک پوستی
ضایعات منفرد معمولی هستند، اما ضایعات متعدد در پوست رخ می‌دهد. ضایعه اولیه یک پاپول قرمز کوچک است که به تدریج تا قطر 2 سانتی‌متر بزرگ می‌شود زخم مرکزی معمولی است. زخم‌ها می‌توانند مرطوب باشند و تراوش چرک یا خشک با لخته پوسته‌دار داشته باشند زخم‌ها معمولاً در نواحی در معرض پوست به خصوص صورت و اندام‌ها ظاهر می‌شوند. زمان لازم بین نیش پشه خاکی آلوده و ایجاد ضایعه بین 2 هفته تا 6 ماه است. ضایعات معمولاً بدون درد هستند و اغلب خود به خود برطرف می‌شوند و اسکار آتروفیک باقی مانده ایجاد می‌کنند. زمان رفع مشکل بین 2 ماه تا بیش از یک سال متغیر است. انتشار اسپوروتریکوئید با گره‌های لنفاوی پوستی ممکن است رخ دهد بیماری مزمن ممکن است رخ داده و خطر انتشار در بیماران نقص ایمنی وجود دارد.
لیشمانیازیس پوستی - مخاطی
نوع نادر بیماری سالک، لیشمانیوز مخاطی - جلدی است که توسط شکل پوستی انگل ایجاد می‌شود و می‌تواند چندین ماه پس از بهبود زخم‌های پوستی ایجاد شود. با این نوع لیشمانیوز، انگل‌ها به بینی، گلو و دهان بیمار سرایت می‌کنند. این می‌تواند منجر به تخریب جزئی یا کامل غشاهای مخاطی در آن نواحی شود. اگرچه لیشمانیوز مخاطی - پوستی معمولاً زیر مجموعه‌ای از لیشمانیوز جلدی در نظر گرفته می‌شود، اما جدی‌تر از آن است. این حالت به خودی خود بهبود نمی‌یابد و همیشه نیاز به درمان دارد.
لیشمانیوز مخاطی - پوستی معمولاً پس از رفع خودبه‌خود یا درمان موضعی ضایعه اولیه پوستی رخ می‌دهد. ممکن است در عرض چند ماه یا پس از چندین سال ایجاد شود. خطر ابتلا به لیشمانیوز مخاطی - پوستی پس از ضایعه پوستی ناشی از سویه L. braziliensis در طول زندگی حدود 5 درصد است. ضایعات معمولاً غشاهای مخاطی بینی و دهان را درگیر می‌کنند، اما سطوح مخاطی چشم و دستگاه تناسلی نیز می‌توانند درگیر شوند. بدون درمان، زخم سطوح مخاطی و تخریب بافت زیرین ممکن است رخ دهد. ضایعات مخاطی اغلب دردناک هستند و به طور ثانویه عفونی می‌شوند. گاهی اوقات این ضایعات منجر به سپسیس (گندخونی یا التهاب سراسر بدن) می‌شوند که می‌تواند منجر به تغییر شکل شدید شود.
نحوه‌ی انتقال
راه اصلی از طریق نیش مگس شنی ماده فلبوتومین آلوده است. پشه خاکی با مکیدن خون حیوان یا شخص آلوده، آلوده می‌شود. مردم ممکن است متوجه نباشند که پشه خاکی وجود دارد زیرا این موجودات ریز هیچ سر و صدایی ایجاد نمی‌کنند. آن‌ها کوچک هستند. به طور متوسط، اندازه آن‌ها فقط یک چهارم پشه‌ها یا حتی کوچک‌تر است و نیش آن‌ها ممکن است مورد توجه قرار نگیرد (نیش می‌تواند بدون درد یا دردناک باشد).
پشه‌های خاکی معمولاً در ساعات گرگ و میش، عصر و شب (از غروب تا سپیده دم) بیشترین فعالیت را دارند. اگرچه پشه خاکی در گرم‌ترین زمان روز فعالیت کمتری دارد، اما در صورت مزاحمت ممکن است گاز بگیرد (به عنوان مثال، اگر فردی به تنه درخت یا مکان دیگری که در آن پشه خاکی در حال استراحت هستند، برخورد کند). برخی از انواع (گونه‌های) انگل لیشمانیا نیز ممکن است از طریق سوزن‌های آلوده (سوزن مشترک) یا تزریق خون پخش شوند. انتقال مادرزادی (سرایت از یک زن باردار به جنین) نیز گزارش شده است.
تشخیص
از روش‌های آزمایشگاهی مختلفی می‌توان برای تشخیص بیماری سالک، شناسایی انگل و همچنین برای شناسایی گونه (نوع) لیشمانیا استفاده کرد. برخی از روش‌ها فقط در آزمایشگاه‌های مرجع موجود هستند. نمونه‌های بافتی به عنوان مثال، از زخم‌های پوستی (برای لیشمانیوز جلدی) یا از مغز استخوان (برای لیشمانیوز احشایی) می‌توانند برای انگل زیر میکروسکوپ، در کشت‌های خاص و با آزمایش‌های مولکولی بررسی شوند.
در لیشمانیوز احشایی، تشخیص از طریق ترکیب علائم بالینی با آزمایش‌های انگلی یا سرولوژیکی (مانند تست‌های تشخیصی سریع) انجام می‌شود. در بیماری سالک پوستی و مخاطی تست‌های سرولوژیک ارزش محدودی دارند و تظاهرات بالینی با تست‌های انگلی تشخیص را تایید می‌کند. آزمایش‌های خونی که آنتی‌بادی (یک پاسخ ایمنی) به انگل را تشخیص می‌دهند، می‌توانند برای موارد لیشمانیوز احشایی مفید باشند. معمولاً آزمایشاتی برای جستجوی خود انگل (یا DNA آن) نیز انجام می‌شود.
درمان
درمان بر اساس محل اکتسابی بیماری، گونه لیشمانیا و نوع عفونت تعیین می‌شود. قبل از در نظر گرفتن درمان، اولین قدم این است که مطمئن شوید تشخیص درست است. نمونه‌هایی از عواملی که باید در نظر گرفته شوند عبارت‌اند از شکل لیشمانیوز، گونه لیشمانیا که سبب آن شده است، شدت بالقوه بیماری و سلامت زمینه‌ای بیمار. زخم‌های پوستی لیشمانیوز پوستی معمولاً حتی بدون درمان خود به خود بهبود می‌یابند. اما این ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول بکشد و زخم‌ها می‌توانند ظاهر زشتی بر جای بگذارند. بیماری سالک مخاطی ممکن است تا سال‌ها پس از بهبود زخم‌های اولیه قابل توجه نباشد. اطمینان از درمان کافی عفونت پوستی ممکن است به پیشگیری از لیشمانیوز مخاطی کمک کند.
برای لیشمانیوز احشایی در هند، آمریکای جنوبی و مدیترانه، آمفوتریسین B لیپوزومی، درمان توصیه شده است و اغلب به صورت تک دوز استفاده می‌شود. میزان درمان با یک دوز آمفوتریسین 95 درصد گزارش شده است. در هند، تقریباً همه عفونت‌ها به آنتی‌مونیال‌های پنج ظرفیتی مقاوم هستند. در آفریقا، ترکیبی از آنتی مووانات پنج ظرفیتی و پارومومایسین توصیه می‌شود. با این حال، این‌ها می‌توانند عوارض جانبی قابل توجهی داشته باشند. میلتفوسین، یک داروی خوراکی، در برابر لیشمانیوز احشایی و جلدی مؤثر است.
پیشگیری
- هیچ واکسن یا دارویی برای جلوگیری از عفونت بیماری سالک در دسترس نیست. بهترین راه برای مسافران به مناطق آلوده برای جلوگیری از عفونت محافظت از خود در برابر نیش پشه خاکی است.
- از فعالیت‌های خارج از منزل، به‌ویژه از غروب تا سحر که مگس‌های شنی معمولاً فعال‌ترین هستند، خودداری کنید. برای کاهش خطر گاز گرفتن در خارج از منزل و فضای بیرون، اقدامات پیشگیرانه زیر را می‌توانید دنبال کنید:
- میزان پوست در معرض (بدون پوشش) را به حداقل برسانید. تا حدی که در آب و هوای خاص آن منطقه قابل تحمل است، پیراهن آستین بلند، شلوار بلند و جوراب بپوشید و پیراهن خود را در شلوار خود فرو کنید.
- پماد یا اسپری دافع حشرات را روی پوست باز و زیر انتهای آستین و ساق پا شلوار بمالید. دستورالعمل‌های روی برچسب دافع را دنبال کنید. موثرترین مواد دافع عموماً آن‌هایی هستند که حاوی ماده شیمیایی (N، N-دی اتیل متاتولآمید) هستند.
- پشه‌بند، مواد دافع و حشره‌کش‌ها را قبل از سفر خریداری کنید. می‌توان آن‌ها را در فروشگاه‌های ابزار کمپینگ و مازاد نظامی پیدا کرد.
- می‌توانید از تورهای تخت و لباس‌هایی که قبلاً با حشره‌کش حاوی پیرتروئید آغشته شده‌اند نیز به صورت تجاری در دسترس هستند استفاده کنید.
- در مناطقی که به خوبی غربال‌گری شده یا دارای تهویه مطبوع هستند بمانید.
- به خاطر داشته باشید که پشه خاکی بسیار کوچک‌تر از پشه عادی است و بنابراین می‌تواند از سوراخ‌های کوچک‌تر عبور کند.
- اگر در محیطی با دید فضایی خوب یا دارای تهویه هوا نمی‌خوابید، از پشه‌بند استفاده کنید و آن را زیر تشک خود قرار دهید.