سلسله قاجار

سلسله قاجار یا قاجاریه یا قاجاریان نام سلسله‌ای ایرانی است که به مدت حدود صد و سی سال از حدود سال ۱۱۷۵ تا ۱۳۰۴ خورشیدی بر ایران قاجاری حکومت کردند. بنیان‌گذار و اولین پادشاه این سلسله، آقامحمدخان قاجار بود. قاجاریان به یکی از طایفه‌های ترکمان ایران به نام ایل قاجار بود که بر اثر حمله مغول به ایران از آسیای مرکزی به ایران مهاجرت کردند. آنان ابتدا در پیرامون ارمنستان ساکن شدند.

نشان شیر و خورشید نشان رسمی و دولتی سلسله قاجار

ایل قاجار یکی از هفت ایل اصلی قزلباش بود که شاه اسماعیل یکم به یاری توان نظامی آن‌ها سلسله صفویان را بنیان نهاد و به دلیل کمک‌های بزرگی که به دربار صفوی می‌نمود، قدرت بیشتری یافت. شاه عباس صفوی یک دسته از آنان را در استرآباد (گرگان امروزی) ساکن کرد.

در دوران پادشاهی شاهان قاجار تنها در دوران آقامحمدخان قاجار برخی سرزمین‌های متعلق به ایران در ناحیه شرق و غرب بازپس گرفته شد ولی در دوران دیگر شاهان، طی عهدنامه‌های مختلف به ویژه در دوران فتحعلی‌شاه و ناصرالدین شاه، مناطقی از خاک کشور، تحت فشار انگلیس و روسیه تزاری از محدوده‌ی زمام‌داری ایران جدا گردید.

البته در سلسله قاجار طرح‌های گوناگونی برای اولین بار در ایران صورت پذیرفت، از این طرح‌ها می‌توان به تشکیل سازمان ارتش ایران، امضای قرارداد ساخت اولین خط راه‌آهن در ایران و اجرای 230 کیلومتر، اولین مدرسه عالی ایران به نام دارالفنون و ده‌ها فعالیت مهم دیگر. تجارت خارجی ایران در دوره قاجار (به ویژه سده نوزدهم میلادی) به سرعت رشد کرد. بین سالهای ۱۸۰۰ و ۱۹۱۴، کل تجارت قابل مشاهده (ارقام ترکیبی برای واردات و صادرات) احتمالاً از ۲٫۵ میلیون به ۲۰ میلیون پوند استرلینگ (به قیمت فعلی) افزایش یافته‌است.

واژه شناسی

واژه قاجار عربی شده واژه ترکی (قاچار) است قاچ + ار:به معنی دونده یا کسی که خوب می‌دود است. قاچار در ترکی به معنی دونده است و همانند واژه قاچاقی که از یک ریشه هستند. واژه قاجار از نام یکی از فرماندهان سپاه چنگیزخان مغول به نام قاچار نویان گرفته شده است. قاچار نویان که نام قاجارها از وی گرفته شده‌است یعنی نویانی که تند می‌دود، نویان یک نام مغولی است.

تأسیس سلسله قاجار

در سال 1779، پس از مرگ محمد کریم بهادرخان زند، حاکم خاندان زند در جنوب ایران، آغا محمدخان، یکی از رهبران ایل قاجار ترکمن، برای اتحاد مجدد ایران اقدام کرد. او تا سال 1794 تمام رقبای خود، از جمله لطفعلی خان، آخرین حاکم زند، را شکست داد و حاکمیت ایران را بر سرزمین‌های سابق در گرجستان و قفقاز مجدداً تأیید کرد. در سال 1796، او رسماً به عنوان شاه تاجگذاری کرد اما در سال 1797 ترور شد و برادرزاده‌اش، فتحعلی شاه، جانشین وی شد.

نماد شیر و خورشید سلسله قاجاریه

دودمان قاجار یکی از سلسله‌های مهم تاریخ ایران است که از اواخر قرن هجدهم تا اوایل قرن بیستم بر ایران حکمرانی کرد. این سلسله در سال ۱۷۹۶ میلادی توسط آقامحمدخان قاجار بنیان‌گذاری شد و تا سال ۱۹۲۵ میلادی به قدرت خود ادامه داد. دوران قاجار با تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بسیاری همراه بود که تأثیرات عمیقی بر تاریخ معاصر ایران گذاشت.

بنیان‌گذاری و شروع حکمرانی

آقامحمدخان قاجار

آقامحمدخان قاجار، بنیان‌گذار سلسله قاجار، پس از فروپاشی سلسله زندیه و شکست لطفعلی‌خان زند، قدرت را به دست گرفت. او در سال ۱۷۹۶ تاج‌گذاری کرد و به عنوان شاه ایران شناخته شد. آقامحمدخان با تمرکز بر ایجاد یک حکومت مرکزی قوی و متحد کردن مناطق مختلف ایران، تلاش کرد تا ثبات و نظم را به کشور بازگرداند. اما دوران حکمرانی او کوتاه بود و در سال ۱۷۹۷ به دست یکی از خدمتکاران خود به قتل رسید.

آغا محمدخان قاجار

دوران فتحعلی شاه (1797-1834)

فتحعلی شاه تلاش کرد تا حاکمیت ایران را بر سرزمین‌های جدید حفظ کند، اما در دو جنگ با روسیه (1804-1813 و 1826-1828) به طرز فاجعه‌باری شکست خورد و گرجستان، ارمنستان و آذربایجان شمالی را از دست داد. سلطنت او شاهد افزایش تماس‌های دیپلماتیک با غرب و آغاز رقابت‌های دیپلماتیک شدید اروپایی‌ها بر سر ایران بود.

دوران اوج و تحولات داخلی

دوران محمدشاه (1834-1848)

محمدشاه، نوه فتحعلی شاه، تحت نفوذ روسیه قرار گرفت و دو تلاش ناموفق برای تصرف هرات انجام داد. هنگامی که در سال 1848 درگذشت، پسرش ناصرالدین شاه جانشین او شد. محمدشاه قاجار از سال ۱۸۳۴ تا ۱۸۴۸ بر ایران حکمرانی کرد. او تلاش‌های زیادی برای اصلاحات داخلی و تقویت نیروهای نظامی انجام داد. اما مخالفت‌های داخلی و نفوذ قدرت‌های خارجی از جمله انگلستان و روسیه، مانع از اجرای کامل این اصلاحات شد.

فتحعلی شاه قاجار

دوران ناصرالدین شاه (1848-1896)

ناصرالدین شاه یکی از پرآوازه‌ترین پادشاهان قاجار در طول تاریخ دودمان قاجاریه بود که از سال ۱۸۴۸ تا ۱۸۹۶ بر ایران حکومت کرد. دوران حکومت او با اصلاحات اقتصادی و اجتماعی بسیاری همراه بود. او اولین پادشاه ایرانی بود که به اروپا سفر کرد و تلاش کرد تا دستاوردهای غربی را به ایران منتقل کند. با این حال، ناصرالدین‌شاه با مشکلات فراوانی از جمله نارضایتی‌های داخلی و نفوذ قدرت‌های خارجی مواجه بود. او در سال ۱۸۹۶ توسط میرزا رضا کرمانی ترور شد. در دوران سلطنت او، علوم، فنون و روش‌های آموزشی غربی وارد ایران شد و نوسازی کشور آغاز شد. او از بی‌اعتمادی متقابل بریتانیا و روسیه برای حفظ استقلال ایران بهره برد.

ناصرالدین شاه قاجار

سقوط و پایان حکومت قاجار

دوران مظفرالدین شاه (1896-1907)

پس از قتل ناصرالدین شاه، تاج پادشاهی به پسرش مظفرالدین شاه رسید.

مظفرالدین‌شاه پس از ناصرالدین‌شاه به تخت نشست و از سال ۱۸۹۶ تا ۱۹۰۷ حکومت کرد. دوران حکومت او با بحران‌های مالی و سیاسی بسیاری همراه بود. یکی از مهم‌ترین رویدادهای دوران حکومت او، انقلاب مشروطه بود که منجر به تأسیس مجلس شورای ملی و تدوین قانون اساسی شد. مظفرالدین‌شاه در سال ۱۹۰۷ درگذشت. او حاکمی ضعیف و نالایق بود و در سال 1906 مجبور به اعطای قانون اساسی شد که خواستار محدود کردن قدرت سلطنتی بود.

مظفرالدین شاه قاجار (تصویر واضح)

دوران محمدعلی شاه (1907-1909)

پسر مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه، با کمک روسیه تلاش کرد قانون اساسی را لغو کند و حکومت پارلمانی را از بین ببرد. محمدعلی‌شاه قاجار که از سال ۱۹۰۷ تا ۱۹۰۹ حکومت کرد، تلاش کرد تا مشروطه‌خواهان را سرکوب کند و مجلس را منحل کند. اما این تلاش‌ها با مقاومت شدید مردم و نیروهای مشروطه‌خواه مواجه شد و در نهایت او از تخت برکنار و به تبعید فرستاده شد. اقدامات او چنان مخالفتی را برانگیخت که در سال 1909 از سلطنت خلع شد و پسرش احمدشاه جانشین او شد.

محمدعلی شاه قاجار

دوران احمدشاه (1909-1925)

احمدشاه که در سن 11 سالگی به سلطنت رسید، حاکمی ضعیف و ناتوان بود و نتوانست تمامیت ایران یا سرنوشت خاندان خود را حفظ کند. احمدشاه قاجار، آخرین پادشاه قاجار، از سال ۱۹۰۹ تا ۱۹۲۵ حکومت کرد. دوران حکومت او با بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی، جنگ جهانی اول و تهاجم نیروهای بیگانه همراه بود. در نهایت، در سال ۱۹۲۵، رضاخان پهلوی با حمایت مجلس و ارتش به قدرت رسید و سلسله قاجار را منحل کرد. اشغال ایران در طول جنگ جهانی اول توسط نیروهای روس، انگلیس و عثمانی ضربه‌ای بود که احمدشاه هرگز نتوانست از آن خلاصی یابد.

احمدشاه قاجار

بلاها و آشفتگی‌های دوران حکومت قجار

دوران قاجاریه (۱۱۷۴-۱۳۰۴ خورشیدی) با آشفتگی‌ها و بلاهای زیادی همراه بود که تأثیرات عمیقی بر تاریخ و جامعه ایران گذاشت. در زیر به ترتیب زمانی به برخی از مهم‌ترین آشفتگی‌ها و بلاهای این دوره اشاره می‌شود:

دوران آقامحمدخان قاجار (۱۱۷۴-۱۱۷۶ خورشیدی)

1. تأسیس سلسله قاجار: با حملات نظامی گسترده، آقامحمدخان قاجار برای تأسیس سلسله قاجار، مخالفان را سرکوب کرد و با خشونت بسیاری از مناطق را تحت کنترل خود درآورد.
2. قتل‌عام مردم کرمان: آقامحمدخان پس از تصرف کرمان، به تلافی مقاومت مردم، دستور داد که هزاران نفر را کور کنند و شهر را به طور گسترده ویران کردند.

دوران فتحعلی‌شاه قاجار (۱۱۷۶-۱۲۱۳ خورشیدی)

1. جنگ‌های ایران و روسیه: دو جنگ بزرگ (۱۸۰۴-۱۸۱۳ و ۱۸۲۶-۱۸۲۸ میلادی) با روسیه که منجر به شکست ایران و از دست دادن مناطق قفقاز (شامل گرجستان، داغستان، ارمنستان و بخش‌هایی از جمهوری آذربایجان) شد.
   • عهدنامه گلستان (۱۸۱۳) و عهدنامه ترکمنچای (۱۸۲۸) که بر اساس آن‌ها ایران بخش‌های وسیعی از سرزمین‌های خود را به روسیه واگذار کرد.

دوران محمد شاه قاجار (۱۲۱۳-۱۲۲۷ خورشیدی)

1. تلاش ناموفق برای تسخیر هرات: محمد شاه تلاش کرد هرات را به قلمرو ایران بازگرداند، اما با مقاومت شدید روبرو شد و در نهایت ناکام ماند.
2. برخوردهای خشونت‌آمیز با مخالفان: محمد شاه با سرکوب شورش‌ها و برخوردهای سختگیرانه با مخالفان خود، تلاش کرد قدرت خود را تثبیت کند.

دوران ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۲۷-۱۲۷۵ خورشیدی)

1. قیام‌های محلی و نارضایتی عمومی: ناصرالدین شاه با نارضایتی‌های گسترده مردمی و قیام‌های محلی مواجه بود که برخی از آن‌ها به شدت سرکوب شدند.
2. قتل امیرکبیر (۱۸۵۲ میلادی): امیرکبیر، صدراعظم اصلاح‌طلب، به دستور ناصرالدین شاه کشته شد.
3. اعطای امتیازات به خارجی‌ها: ناصرالدین شاه امتیازات زیادی به کشورهای خارجی مانند امتیاز تنباکو به بریتانیا اعطا کرد که باعث نارضایتی و اعتراضات گسترده مردمی شد.
4. نهضت تنباکو (۱۸۹۱-۱۸۹۲ میلادی): جنبش مردمی که در اعتراض به امتیاز انحصار تنباکو به یک شرکت بریتانیایی شکل گرفت و منجر به لغو این امتیاز شد.

دوران مظفرالدین شاه قاجار (۱۲۷۵-۱۲۸۵ خورشیدی)

1. مشروطه‌خواهی و انقلاب مشروطه (۱۹۰۶ میلادی): اعتراضات گسترده مردمی و روشنفکران که منجر به صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس شورای ملی شد.
2. اعطای امتیازات بیشتر به خارجی‌ها: مظفرالدین شاه نیز مانند ناصرالدین شاه امتیازات زیادی به کشورهای خارجی اعطا کرد که باعث نارضایتی عمومی شد.

دوران محمدعلی شاه قاجار (۱۲۸۵-۱۲۸۸ خورشیدی)

1. سرکوب انقلاب مشروطه: محمدعلی شاه با بمباران مجلس و سرکوب مشروطه‌خواهان تلاش کرد حکومت استبدادی خود را حفظ کند.
2. جنگ داخلی مشروطه‌خواهان و استبداد: در پی سرکوب مشروطه‌خواهان، کشور دچار جنگ داخلی شد که نهایتاً با پیروزی مشروطه‌خواهان به پایان رسید.

دوران احمد شاه قاجار (۱۲۸۸-۱۳۰۴ خورشیدی)

1. آشفتگی‌های داخلی و بی‌ثباتی سیاسی: دوران احمد شاه با ناآرامی‌های داخلی و بی‌ثباتی سیاسی همراه بود.
2. اشغال ایران در جنگ جهانی اول: ایران به دلیل موقعیت استراتژیک خود توسط نیروهای متفقین و متحدین اشغال شد که باعث آشفتگی و قحطی در کشور شد.
3. کودتای ۱۲۹۹ و روی کار آمدن رضا خان: کودتای ۱۲۹۹ به رهبری رضا خان میرپنج (رضا شاه پهلوی آینده) که منجر به پایان حکومت قاجاریه و آغاز حکومت پهلوی شد.

این حوادث و بلاها نشان‌دهنده دوره‌ای پر از تنش و آشفتگی در تاریخ ایران است که تأثیرات عمیقی بر ساختار سیاسی و اجتماعی کشور گذاشت.

دستاوردها و تأثیرات دودمان قاجار

هنر و فرهنگ

دوران قاجار با شکوفایی هنر و فرهنگ در ایران همراه بود. معماری قاجاری، نقاشی، خوشنویسی و موسیقی از جمله زمینه‌های هنری بودند که در این دوران توسعه یافتند. فتحعلی‌شاه و ناصرالدین‌شاه به هنر و هنرمندان اهمیت زیادی می‌دادند و تلاش کردند تا فرهنگ و هنر ایرانی را ترویج کنند.

اقتصاد و جامعه

اقتصاد ایران در دوران قاجار با چالش‌های بسیاری مواجه بود. جنگ‌های متعدد، نفوذ قدرت‌های خارجی و بحران‌های مالی از جمله مشکلات اصلی اقتصادی این دوران بودند. با این حال، اصلاحات اقتصادی و تلاش برای توسعه زیرساخت‌ها نیز در این دوران انجام شد.

سیاست خارجی

سیاست خارجی قاجار تحت تأثیر نفوذ قدرت‌های بزرگ از جمله روسیه و انگلستان قرار داشت. جنگ‌های ایران و روسیه و معاهدات ننگین گلستان و ترکمنچای، نمونه‌هایی از این نفوذها بودند. تلاش‌های دیپلماتیک قاجار برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران نیز از ویژگی‌های این دوران بود.

پایان سلسله قاجار

با کودتای اسفند ۱۲۹۹، رضاخان به یکی از شخصیت‌های برجسته سیاسی در ایران تبدیل شد. در مهر ۱۳۰۴، احمدشاه در حالی که در اروپا به سر می‌برد، رسماً توسط مجلس شورای ملی خلع شد و حکومت سلسله قاجار به پایان رسید.

شاهزادگان مشهور قاجار

• حسینعلی میرزا فرمانفرما
• رشیدالملک محمدتقی میرزا
• محمدعلی میرزا دولتشاهی
• مرادمیرزا حسام‌السلطنه
• تهماسب میرزا مؤیدالدوله
• عباس میرزا نایب‌السلطنه
• عباس میرزا ملک‌آرا
• حسنعلی میرزا شجاع‌السلطنه
• کامران میرزا نایب‌السلطنه
• مسعود میرزا ظل‌السلطان
• محمد میرزا کاشف‌السلطنه
• عبدالحسین میرزا فرمانفرما
• عبدالمجید میرزا عین‌الدوله
• ملک منصور میرزا شعاع‌السلطنه
• ابوالفتح میرزا سالارالدوله
• فرهاد میرزا معتمدالدوله
• حبیب‌الله میرزا
• ایرج میرزا جلال الممالک
• شیخعلی میرزا الملوک
• امام‌وردی میرزا
• ارسلان میرزا قوانلو قاجار