مو
مو یکی از اجزاء آناتومی پوست سر است که به صورت باریک و رشته‌ای مانند از پوست سر خارج شده است. هر مو از دو قسمت ریشه و ساقه تشکیل شده است.
وظیفه مو محافظت از بدن می‌باشد و به علت نداشتن رشته‌های عصبی، تارهای مو هیچ گونه حسی ندارد.
آناتومی
پوشش خارجی (کوتیکول)
خارجی‌ترین لایه مو کوتیکول نام دارد. پولک‌های کوتیکول همانند پولک‌های بدن ماهی روی یکدیگر قرار گرفته و پوشش نازک و بی‌رنگ و محافظ بر روی مو تشکیل می‌دهند. این پوشش همانند سپری از بخش‌های داخلی مو محافظت می‌کند.
سفیده مو (کورتکس)
لایه میانی مو کورتکس نام دارد. استحکام و قابلیت کشسانی مو مربوط به این لایه می‌باشد. رنگ دانه‌های مو در کورتکس مو قرار گرفته‌اند. کورتکس بخش اصلی مو به حساب می‌آید و تعیین کننده استحکام و قابلیت انعطاف و رنگ و بافت مو می‌باشد.
مایع کورتکس همانند چسب سیمانی عمل می‌کند و کراتین‌های مو را به هم می‌چسباند. کورتکس از رشته‌های طناب مانند پروتئینی ساخته شده که کوتیکول از آن محافظت می‌کند.
چنانچه کوتیکول آسیب ببیند کورتکس بدون محافظت باقی می‌ماند، و رطوبت خود را از دست می‌دهد، و عوارضی مثل مو خوره ایجاد می‌شود. این موضوع در آناتومی مو بسیار مهم است.
مغز مو یا لوله تغذیه (لوله مدولا)
درونی‌ترین لایه مو مدولا یا مغز مو نام دارد. مدولا فقط در موهای ضخیم وجود دارد. موهای کُرکی فاقد این لایه می‌باشند. مدولا عملکرد مشخصی ندارد. احتمالا در راست ایستادن و استحکام مو نقش دارد. مغز مو یا مدولا ممکن است موجود نباشد یا از بین برود بدون این که تار مو ضعیف شود.
دانه‌های رنگی مو (پیگمنت‌ها)
پیگمنت‌ها یا رنگ‌دانه‌ها، رنگ مو را مشخص می‌کنند و دارای دو نوع پراکنده و مجتمع می‌باشند. نوع پراکنده ملانین‌ها محسوب می‌شود، و نوع مجتمع، فئوملانینها به حساب می‌آید.
ریشه مو (روت)
ریشه مو در داخل پیاز سر است و از سلول‌های زنده و فعال تشکیل یافته است که دائما در حال تکثیر هستند. سلول‌ها موجب بالا زدن قسمت انتهایی کلافه مو به طرف بیرون شده و رشد مو را سبب می‌شود.
پیاز مو یا (Hair bulb)
هر یک از موها هنگام خروج از پوست از فولیکول موها جدا شده و فرو می‌ریزند. پیاز موها در پایه فولیکول‌ها قرار دارند. در این قسمت سلول‌های رشد یافته‌ای وجود دارند که به هنگام رشد مو، بطور مداوم و دائم تقسیم شده و به سمت بالا فشار وارد می‌کنند.
زمانی که تقسیم‌های متوالی موجب شد که سلول‌ها به قسمت بالایی پیاز مو برسند، در ۶ لایه قرار می‌گیرند. این ۶ لایه به ۳ لایه بیرونی و ۳ لایه درونی تقسیم می‌شوند.
۳ لایه درونی از قسمت‌های کوتیکول، قشر و مدولا تشکیل شده و ۳ لایه بیرونی به لایه فولیکول تبدیل می‌شوند؛ البته لازم به ذکر است که مدولا در تمامی موها وجود ندارد بخصوص در موهایی که دارای قطر نازک می‌باشند.
آنچه عامل رنگ‌دار شدن موها می‌باشد، رنگدانه‌ای به نام ملانین مو است که در سلول‌های خاصی در پیاز مو قرار دارند.
شکل فولیکول موها تعیین کننده شکل کلی موهای شما می‌باشد. اینکه موهایی صاف، موجی و یا کاملاً فرفری دارید، نشان از شکل فولیکول موهای شما می‌باشد.
عضله راست کننده (arrector pili)
عضله آرکتور پیلی یک عضله کوچک است که به هر فولیکول مو و پوست متصل است. زمانی که این عضله تنش یافته و انقباض می‌کند، سبب می‌شود موها به حالت ایستاده بیفتند و یک جوش روی پوست ایجاد می‌شود. فولیکول مو به شکل یک لوله‌ای تشکیل شده و بخشی از مو را که زیر پوست قرار دارد، احاطه کرده و موها را تغذیه می‌کند.
غدد سباسه (Sebaceous glands)
غدد سباسه اندامی در پوست هستند که سبوم را ایجاد و ترشح می‌کنند. سبوم، ماده‌ای است که به عنوان یک پوشش محافظ برای پوست عمل می‌کند و در حفظ رطوبت آن نقش دارد. اغلب غدد چربی به فولیکول‌های موی متصل می‌شوند. غدد سبوم را از طریق مجرای چربی به داخل فولیکول و روی سطح پوست ترشح می‌کنند.
ساقه مو یا (Hair shaft)
قسمتی از موها که از پوست سر خارج است و قابل مشاهده می‌باشد، ساقه مو نام دارد. در این قسمت از مو پروتئینی به نام کراتین وجود دارد که به یکدیگر فشرده شده و ذوب می‌شوند. کراتین علاوه بر ساقه مو در اندام‌های دیگر بدن از جمله ناخن‌ها نیز یافت می‌شود.
کراتین پروتئینی است که اگر در اندامی وجود داشته باشد، از آن اندام در برابر پارگی و آسیب محافظت کرده و اجازه نمی‌دهد که اندام مورد نظر دچار از هم گسیختگی شود. این پروتئین توسط دو نوع پیوند در کنار یکدیگر جمع شده و از پارگی جلوگیری می‌نمایند.
عناصر تشکیل دهنده مو
مقدار کلسیم، سدیم، آهن، پتاسیم و آلومینیوم در ساختمان مو، خیلی کم و تقریباً 1 است؛ به دلیل داشتن این مواد است که مو تغییر رنگ و تغییر حالت می‌دهد. عناصر دیگر در ساختار مو عبارت‌اند از:
هر تار مو ۳ لایه دارد:
- کوتیکول: غلاف بیرونی مو، که از چند لایه کراتین تشکیل شده و به مو ظاهری ابریشمی می‌دهد.
- قشر زیر کوتیکول: کشسانی و رنگ مو مربوط به آن است.
- مغز مو: بخش مرکزی مو است که به پیاز مو متصل شده و مواد مغذی را به مو می‌رساند.
چرخه رشد و ریزش مو
چرخه رشد مو با توجه به سن و منطقه‌ای که مو در آن رشد می‌کند، متفاوت است. طول مو نیز به مدت چرخه رشد مو و ضخامت پاپیلای پوستی بستگی دارد.
چرخه زندگی مو شامل ۳ مرحله است:
- فاز رشد یا آناژن: ۲ تا ۷ سال طول می‌کشد و ۸۵ درصد از موها همیشه در این فاز هستند. در فاز آناژن، مو تشکیل شده و رشد می‌کند.
- فاز استراحت یا کاتاژن: ۲ تا ۳ هفته است و ۱ درصد از موها در این فاز قرار دارند. در فاز کاتاژن تقسیم سلولی متوقف می‌شود.
- فاز ریزش یا تلوژن: چند ماه طول می‌کشد و ۱۴ درصد از موها همیشه در این فاز قرار دارند.
مو به طور متوسط ۱ تا ۱.۵ سانتی‌متر در هر ماه رشد می‌کند. میزان رشد مو در سطح جمجمه یکنواخت نیست. طول عمر موها بین ۲ تا ۶ سال متغیر است. هر تار مو در یک مرحله از چرخه رشد قرار دارد و به همین دلیل، ریزش ۱۰۰ الی ۲۵ تار مو در روز طبیعی است.
تفاوت موی سر و سایر موها
مو ساختمان پیچیده‌ای دارد و از منظرهای مختلفی می‌توان آن را دسته بندی کرد:
- میزان ضخامت: موها به ۲ گروه موی کرکی یا اصطلاحا ویلوس و موی ضخیم یا ترمینال تقسیم می‌شوند. موی صورت خانم‌ها، موی ویلوس و موی سر یا صورت آقایان یا موهای دست و پا، ناحیه تناسلی و زیر بغل موی ترمینال است.
- میزان وابستگی موها به هورمونها: ریش و سبیل و موی بدن آقایان وابسته به هورمون مردانه آندروژن و برخی موها مثل موهای ناحیه زیربغل و ناحیه زهار تحت تاثیر هورمون های زنانه یا استروژن است. برخی موها مثل مژه، ابرو و موی سر وابسته به هورمونها نیستند. از روی ریزش موها می‌توان به اختلال‌های هورمونی پی برد.
- چرخه رشد موها: تمام موها رشد چرخه‌ای دارند. در ناحیه سر یک پیاز مو ۳ الی ۵ سال در حال رشد است و دوره استراحت ۳ ماهه و دوره میرایی ۳ هفته‌ای دارد. این چرخه در مورد موی تنه هم وجود دارد اما دوره رشد حدود ۳ تا ۶ ماه است و موی بدن بعد از این مدت می‌ریزد. انتقال موی بدن به سر سبب رشد نهایتا ۳ الی ۴ سانتی‌متری می‌شود. دوران رشد مو در ناحیه ابرو ۲ ماه و در مژه ۱ الی ۲ ماه است.
- شکل ظاهری: جنس موی مژه با سایر موهای بدن تفاوت دارد و کمبود نوعی پروتئین سبب انحنای مژه می‌شود، اما به طور کلی، موها بر حسب صاف یا مجعد بودن دسته‌بندی می‌شوند. موی نواحی مختلف بدن در زمان‌های متفاوتی با گذر عمر سفید می‌شوند. موهای سر و به ویژه شقیقه‌ها پیش از سایر موها سفید می‌شوند و بعد از آن موی صورت و بدن و موی دست و پا سفید خواهند شد.
آناتومی موهای معمولی
اگر پوست سر معمولی دارید، موهای شما ویژگی‌های موهای معمولی را دارند؛ از جمله:
- رطوبت متوسط
- حالت طبیعی، حجم و درخشندگی بهتر
- ورودی و خروجی آب سالم
- تولید سبوم ایده‌آل
- مقاومت متوسط در برابر شکستگی و آسیب
آناتومی موهای چرب
- پوست سر چرب با فعالیت بیش از حد غدد سباسه مشخص می‌شود.
- تولید بیش از حد سبوم
- موی چرب
- تخلخل کم و توانایی از دست دادن یا جذب رطوبت
- موی بسیار خوش حالت و مقاومت بالا در برابر آسیب
آناتومی موهای خشک
- خشکی پوست سر با خشکی مو همراه است و ویژگی بارز آن توانایی کم آن در حفظ رطوبت است.
- موهای وز و کدر
- تخلخل بالا و از دست دادن رطوبت
- تولید سبوم کم
- مقاومت کم در برابر شکستگی و آسیب
آناتومی موهای چرب با شوره سر
شوره سر یک مشکل شایع پوست سر است که به دلیل تولید بیش از حد سلول‌های پوستی در پوست سر ایجاد می‌شود. عوامل متعددی می‌تواند در ایجاد آن نقش داشته باشد، از جمله:
- اقلیم
- ژنتیک
- مالاسزیا فورفور؛ مخمری که به طور طبیعی در پوست سر وجود دارد.
آناتومی موهای خشک با شوره سر
- شوره سر یک مشکل شایع پوست سر است که به دلیل تولید بیش از حد سلول‌های پوستی در پوست سر ایجاد می‌شود.
- پوسته‌های سفید به دلیل کمبود رطوبت ایجاد می‌شود.
- شوره سر تمایل به افتادن از سر دارد.
موی سالم
هنگامی که مو سالم است، لایه کوتیکولی آن روی قشر مو (هسته مو) قرار می‌گیرد. به همین دلیل موها براق و صاف به نظر می‌رسند.
هنگامی که یک رشته مو آسیب می‌بیند، لایه کوتیکولی آن از بین می‌رود و قشر آن را در برابر شکستن، خشکی، تیرگی و موخوره آسیب پذیر می‌کند.
موهای آسیب دیده سطح ۱
آسیب سطح ۱ در مو زمانی ایجاد می‌شود که کوتیکول‌ها به جای صاف بودن، ناهموار باشند. سلول‌های کوتیکولی ممکن است با آسیب سطح ۱ برجسته یا شکسته شوند. اما آسیب، در این مورد، آنقدر شدید نیست که قشر داخلی مو را به طور کامل آشکار کند.
این می‌تواند در اثر قرار گرفتن در معرض اشعه ماوراء بنفش، آلودگی، شستشوی مکرر مو و غیره ایجاد شود.
علائم آسیب موی سطح ۱ عبارت‌اند از:
- خشکی جزئی در مو
- موهای کمی کدر
- انتهای نازک تر
- شکستگی متوسط
موهای آسیب دیده سطح ۲
سطح ۲ آسیب مو شدید است و لایه کوتیکولی شروع به شکستن می‌کند. تعداد بیشتری از لایه‌های کوتیکولی دندانه‌دار هستند. این سبب می‌شود که فیبر مو در برخی مناطق محافظت نشده باشد. کورتکس می‌تواند به طور کامل در مکان‌های خاصی در تار مو قرار گیرد.
آسیب سطح ۲ می‌تواند با قرار دادن مو در معرض درمانهای شیمیایی مانند رنگ کردن و سفید کردن مو ایجاد شود.
علائم آسیب موی سطح ۲ عبارت‌اند از:
موهای آسیب دیده سطح ۳
در بالاترین سطح آسیب مو که سطح ۳ است، لایه کوتیکولی ممکن است به طور کامل در سرتاسر مو از بین برود و قشر پوست را به طور عمده آسیب پذیر کند.
آسیب سطح ۳ می‌تواند در اثر اعمال حرارت بر روی مو ایجاد شود. درمانهای حرارتی مانند صاف کردن، فر کردن، حالت دادن و غیره می‌تواند سبب آسیب شدید به مو شود.
علائم آسیب موی سطح ۳ عبارت‌اند از:
شکل طبیعی و ساختمان مو
شکل طبیعی موها بر حسب نژاد و افراد متفاوت است اما به طور کلی می‌توان آن‌ها را به سه دسته تقسیم کرد:
- موهای صاف
- موهای مواج
- موهای مجعد
چربی مو
در اطراف حفره ریشه مو غدد چربی متعددی وجود دارد که ترشح این قدرت از دو جهت برای موها اهمیت دارد؛ اول اینکه به صورت لایه نازک روی ساقه مو را پوشانده و آن را حفظ می‌کند و دوم اینکه به مو چربی و درخشندگی می‌بخشد.
این چربی سبوم خاصیت اسیدی دارد. ترکیبات چربی یا سبوم عبارت‌اند از:
- آب ۱۵ تا ۲۵ درصد
- اسیدهای چرب اشباع نشده ۴۰ تا ۶۰ درصد
- اسیدهای استریفیته ۱۵ تا ۳۰ درصد
در پوست سر نیز مانند سایر قسمت‌های بدن قدرت مترشحه‌ای عرق وجود دارد که ترشحات آن‌ها هم خاصیت اسیدی دارد.