علوم سیاسی
علوم سیاسی (به انگلیسی: Political Science)، که گاهی با نام سیاست‌شناسی یا علم سیاست نیز شناخته می‌شود، شاخه‌ای از علوم اجتماعی است که به بررسی نظام‌های حکومتی، تحلیل فعالیت‌های سیاسی، بررسی افکار سیاسی و تحلیل قوانین و رفتارهای سیاسی می‌پردازد. ارسطو علم سیاست را به عنوان مطالعه حکومت تعریف کرده و آن را مادر تمام علوم معرفی کرده است.
این رشته، به شدت با سیاست در عرصه نظری و عملی، همچنین با تحلیل نظام‌های سیاسی و رفتارهای مختلف سیاسی در ارتباط است. دانشمندان سیاسی به دنبال کشف ارتباطات اساسی میان شرایط و تحولات سیاسی هستند و از طریق این تحلیل‌ها به تدوین اصول بنیادی برای سازمان‌دهی علم سیاست و پیش‌بینی رفتارهای سیاسی در سراسر جهان می‌پردازند.
علوم سیاسی با بسیاری از رشته‌های دیگر به‌طور مستقیم ارتباط دارد؛ از جمله اقتصاد، حقوق، روان‌شناسی، تاریخ، مردم‌شناسی، سیاست عمومی، ارتباطات بین‌الملل و جامعه‌شناسی. همچنین، به‌طور غیرمستقیم با بسیاری دیگر از حوزه‌های علمی نیز مرتبط است.
با وجود اینکه علم سیاست به‌عنوان یک رشته مدون در قرن نوزدهم شناخته شده است، ریشه‌های آن به دوران باستان بازمی‌گردد. بر اساس تحقیقات تاریخی، اولین مباحث مربوط به علوم سیاسی به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش توسط فیلسوفانی همچون افلاطون و ارسطو مطرح شد.
علم سیاست معمولاً خود به چند زیر شاخه و گرایش متمایز تقسیم و دسته‌بندی می‌شود که در مجموع این علم را تشکیل می‌دهند. این مجموعه شامل:
- فلسفه سیاست
- اندیشه سیاسی
- سیاست تطبیقی
- جامعه‌شناسی سیاسی
- سیاستگذاری عمومی
- مطالعات منطقه‌ای
- روابط بین‌الملل
- تاریخ تحولات سیاسی
فلسفه سیاست به معنای بررسی منطق و دلایل پشت یک دولت ایده‌آل، قوانین مناسب و ویژگی‌های خاص هر نظام حکومتی است. سیاست تطبیقی شاخه‌ای از علم سیاست است که به مقایسه و مطالعه انواع نظام‌های حکومتی، بازیگران سیاسی، قانون‌گذاران و دیگر عوامل مربوطه در داخل هر کشور می‌پردازد. روابط بین‌الملل نیز شامل بررسی روابط بین دولت‌ها، شرکت‌های چندملیتی و نهادهای بین‌المللی است.
از نظر روش‌شناختی، علم سیاست یکی از شاخه‌های پژوهشی علوم اجتماعی به‌شمار می‌آید. رویکردهای رایجی که در این علم استفاده می‌شوند شامل پوزیتویسم، تفسیرگرایی، نظریه انتخاب عقلانی، رفتارگرایی، ساختارگرایی، پسا ساختارگرایی، واقع‌گرایی، نهادگرایی و پلورالیسم است. علم سیاست به عنوان یکی از شاخه‌های علوم اجتماعی، از روش‌های پژوهشی مختلفی استفاده می‌کند که به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: منابع دست‌اول مانند اسناد تاریخی و مدارک رسمی و منابع دست‌دوم مانند مقالات علمی، تحقیقات منطقه‌ای، تحلیل‌های آماری، مطالعات موردی و پژوهش‌های تجربی.
علم سیاست به عنوان یک رشته تحصیلی در دانشکده‌های علوم انسانی تدریس می‌شود و در برخی از کالج‌های آمریکایی، کالج علوم سیاسی به‌طور مستقل در کنار دیگر رشته‌ها قرار دارد. در حالی که فلسفه سیاسی کلاسیک بیشتر بر افکار یونانیان باستان و دوره روشنگری تمرکز دارد، اندیشمندان امروزی علم سیاست به مدرنیته و دولت-ملت نیز توجه ویژه‌ای دارند.
بررسی اجمالی
دانشمندان علم سیاست به بررسی موضوعات مرتبط با ایجاد و انتقال قدرت، فرآیندهای تصمیم‌گیری سیاسی، نقش نهادهای حکومتی مانند دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی و همچنین رفتار سیاسی و سیاست‌های عمومی می‌پردازند. آن‌ها با استفاده از شاخص‌هایی نظیر ثبات، عدالت، رفاه، ثروت مادی و آرامش اجتماعی، میزان موفقیت حکومت‌ها و سیاست‌های خاص را ارزیابی می‌کنند. برخی از دانشمندان علم سیاست رویکردی پوزیتویستی دارند که سعی می‌کنند امور را همان‌طور که هستند تحلیل کنند و نه لزوماً بر اساس آنچه باید باشند. در مقابل، گروهی دیگر از دانشمندان به توصیه‌هایی برای سیاست‌های مشخص پرداخته و راهکارهای عملی ارائه می‌دهند.
دانش‌آموختگان علم سیاست در حوزه‌های مختلفی از جمله خبرنگاری، سیاست‌مداری و تحلیل انتخابات مشغول به فعالیت می‌شوند. برخی ممکن است به‌عنوان مشاوران سیاست‌مداران یا فعالان در احزاب سیاسی کار کنند و برخی دیگر در سازمان‌های غیردولتی (NGO) یا جنبش‌های سیاسی نقش‌آفرینی کنند. شرکت‌های خصوصی، اندیشکده‌ها و مؤسسات پژوهشی نیز از دانش‌آموختگان علم سیاست برای تحلیل‌های تخصصی استفاده می‌کنند. علم سیاست در آمریکای شمالی بیشتر به این نام شناخته می‌شود، در حالی که در دیگر نقاط جهان، معمولاً تحت عنوان مطالعات سیاسی یا حکومت‌داری تدریس و شناخته می‌شود.
تاریخچه
علم سیاست به‌عنوان رشته‌ای مستقل در علوم اجتماعی در دوران جدید تعریف شد، اما مفاهیم اصلی آن به دوران باستان بازمی‌گردد. این رشته شامل دسته‌ای از رویکردهای قدیمی مانند فلسفه اخلاق، اقتصاد سیاسی، الهیات سیاسی و تاریخ است که بر چگونگی ایجاد یک دولت ایده‌آل و شناخت ویژگی‌های آن تمرکز داشتند.
نخستین نمونه‌های این علم به زمان سقراط و اندیشمندان دوره یونان باستان نظیر افلاطون و ارسطو برمی‌گردد. ارسطو که به‌عنوان پدر علم سیاست شناخته می‌شود، در آثار خود مانند سیاست و اخلاقیات به تحلیل نظام‌های سیاسی پرداخته است. این فلاسفه از دوره‌های شاعری و تاریخ‌نگاری یونان فراتر رفته و به تحلیل فلسفی حکومت‌ها پرداختند.
ظهور و سقوط امپراتوری روم
در دوران اوج امپراتوری روم، تاریخ‌نگارانی مانند پلیبیوس و پلوتارک به مستندسازی تاریخچه امپراتوری و دیگر ملت‌ها پرداختند. در این دوره، سیاست نیازمند درک عمیقی از تاریخ، روش‌های حکومتی و بررسی اقدامات دولت‌ها بود. این دوره تاریخی که از ۷۵۳ قبل از میلاد تا سقوط امپراتوری روم و آغاز قرون وسطی ادامه داشت، شاهد تأثیرات عمده‌ای از فرهنگ یونانی بر ساختار سیاسی روم بود. رواقیون رومی مانند سنکا و مارکوس اوریلیوس از مهم‌ترین فلاسفه‌ای بودند که بر فلسفه و سیاست این دوره تأثیر گذاشتند.
قرون وسطی
پس از سقوط امپراتوری روم غربی، دوران جدیدی در مطالعات سیاسی آغاز شد که با ظهور یگانه‌پرستی و تأثیرگذاری شدید مسیحیت همراه بود. کتاب‌های افراد برجسته‌ای مانند آگوستین با عنوان شهر خدا سعی در ترکیب فلسفه‌ها و سنت‌های سیاسی با مفاهیم مذهبی داشتند. این تلاش‌ها باعث بازتعریف رابطه بین مذهب و سیاست شد. در این دوره، بسیاری از مباحث سیاسی حول محور رابطه کلیسا و دولت شکل می‌گرفت و در کلیساها و محاکم مطرح می‌شد. در دنیای اسلامی، توجه به اندیشه‌های افلاطون همچنان ادامه داشت و تأثیر آثار او به‌ویژه در کارهای فارابی و اورئوس مشاهده می‌شد. در جهان غرب اما، تا قرن سیزدهم و ترجمه آثار ارسطو، مباحث سیاسی این فیلسوف به‌صورت گسترده‌ای مورد استفاده قرار نگرفت و پایه مطالعات توماس آکویناس شد.
شبه قاره هند
در هندوستان باستان، مفاهیم سیاسی را می‌توان در متون کلاسیکی چون ریگ ودا، مهاباراتا و متشرعین بودایی جستجو کرد. یکی از مهم‌ترین اندیشمندان سیاسی این دوره چانکیا بود که در قرن چهارم قبل از میلاد با نگارش کتاب آرتاشاسترا مبانی تفکر سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را ارائه داد. این کتاب به سیاست‌های مالی و رفاهی، روابط بین‌الملل و استراتژی‌های نظامی پرداخته است. همچنین، مانوسمیریتی که دو قرن بعد از چانکیا نوشته شد، از دیگر منابع مهم در تحلیل سیاسی هند باستان است.
آسیای شرقی
چین باستان نیز مکانی برای شکل‌گیری مکاتب متنوع سیاسی بود. مکاتبی چون فایده‌گرایی، تائویسم و کنفوسیوس به‌ویژه در زمینه‌های سیاسی و حکومتی تأثیرگذار بودند. در نهایت، فلسفه کنفوسیوسی با ترکیب المان‌های دولت‌محوری به‌عنوان فلسفه غالب در چین به رسمیت شناخته شد و بعدها نیز در ژاپن و کره توسعه یافت.
آسیای غربی
در ایران باستان، مفاهیم عمیق سیاسی در آثاری چون شاهنامه فردوسی و رباعیات عمر خیام دیده می‌شود. این آثار نشان‌دهنده تحلیل‌های سیاسی و اخلاقی بودند. در همین دوره، فیلسوفانی همچون ابوعلی سینا و ابن رشد به تفسیر و ادامه سنت‌های ارسطویی در تحلیل سیاسی پرداختند. هرچند ابن رشد به آثار مستقیم ارسطو دسترسی نداشت، ولی با نگارش تفسیری بر جمهوریت افلاطون سهم مهمی در توسعه فلسفه سیاسی داشت.
رنسانس
در دوران رنسانس ایتالیایی، نیکولو ماکیاولی با مشاهده مستقیم و تجربی رفتارهای سیاسی، مبانی علم سیاست نوین را بنیان نهاد. او به جای الگوهای ایده‌آل‌گرا، بر مشاهده عینی تمرکز داشت و واقع‌گرا بود. ماکیاولی معتقد بود که حتی اگر شر به ساختن دولتی خوب بینجامد، باید آن را بررسی کرد و از آن بهره گرفت. در واقع او را به‌عنوان پدر سیاست نوین می‌شناسند.
روشنگری
در دوره روشنگری، فیلسوفان فرانسوی همچون ولتر، روسو و دیدرو با تحلیل‌های خود در زمینه سیاست و اجتماع تأثیر عمیقی بر تفکر سیاسی و اجتماعی گذاشتند. آثار آن‌ها به انقلاب فرانسه انجامید و به تکوین دموکراسی‌های نوین در جهان کمک کرد. در همین دوره، توماس هابز نیز نظریه قرارداد اجتماعی خود را معرفی کرد که بر ضرورت وجود یک قدرت مرکزی قدرتمند تأکید داشت.
علم سیاست نوین
در دوره‌های بعدی، علم سیاست به‌عنوان مطالعه رفتارهای انسانی در نظام‌های حکومتی به روشی علمی و تجربی گسترش یافت. پژوهشگران در تلاش بودند تا رفتارهای نخبگان سیاسی، نهادها و افراد را با مشاهده دقیق تحلیل کنند. این امر منجر به توسعه روش‌های تجربی و علمی شد که امروزه یکی از پایه‌های علم سیاست مدرن است.
با شکل‌گیری علم سیاست به عنوان مطالعه رفتار انسان‌ها در جوامع سیاسی، محققان تلاش کردند با استفاده از روش‌های تجربی و مشاهده، به بررسی عمیق‌تر رفتارهای سیاسی بپردازند. از آنجا که رفتارهای انسانی در محیط‌های سیاسی متغیر و پیچیده است، پژوهشگران به مطالعه رفتار نخبگان سیاسی، نهادهای حکومتی و افراد یا گروه‌های اجتماعی روی آوردند. این مطالعات منجر به توسعه نظریه‌های سیاسی شد که امروزه پایه‌های بسیاری از تحلیل‌های سیاسی را تشکیل می‌دهند. با اینکه مطالعه رفتار انسانی به دلیل تنوع گسترده آن دشوار است، علم سیاست با رویکردهای مختلف به تجزیه و تحلیل دقیق این رفتارها پرداخته و در تلاش است که به الگوهای مشخص‌تری دست یابد.
انقلاب رفتارگرایانه و نهادگرایی جدید
در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، تحولی در علم سیاست رخ داد که به «انقلاب رفتارگرایانه» مشهور است. این انقلاب، تأکید بسیاری بر دقت علمی در مطالعه رفتارهای سیاسی افراد و گروه‌ها داشت و تلاش می‌کرد که پژوهش‌ها را از تمرکز بر نهادها و متون حقوقی به سمت تحلیل رفتار سیاسی هدایت کند. این رویکرد، که در کار افرادی چون رابرت دال و فیلیپ کانورس دیده می‌شد، بر بررسی عمیق رفتارهای سیاسی و اجتماعی تأکید داشت. در همین دوره، رویکردهای قیاسی نیز بیشتر مورد توجه قرار گرفتند و تلاش‌هایی برای به‌کارگیری روش‌های تحلیلی‌تر در مطالعه علم سیاست انجام شد.
پیشرفت‌های اخیر
در سال ۲۰۰۰، جنبشی با عنوان «پرسترویکا در علم سیاست» شکل گرفت که به عنوان پاسخی به تمایل به ریاضی‌سازی علم سیاست پدیدار شد. حامیان این جنبش بر این باور بودند که گوناگونی روش‌ها و رویکردها در علم سیاست ضروری است و نباید اجازه داد که رویکردهای علمی جدید و متنوع نادیده گرفته شوند. همچنین، نظریه‌های روان‌شناسی تکامل‌یافته بحث می‌کنند که انسان‌ها دچار تحول‌های مهمی در شیوه‌های تفکر و زندگی روانی خود شده‌اند که این تغییرات، تأثیر مهمی بر درک و تحلیل سیاست در دنیای مدرن دارد.
زیر شاخه‌های علم سیاست
علم سیاست به شاخه‌های مختلفی تقسیم می‌شود و بسیاری از دانشمندان و محققان در این حوزه، در یک یا چند شاخه از این علم به تحقیق و تدریس مشغول هستند. پنج شاخه اصلی علم سیاست عبارت‌اند از:
- سیاست تطبیقی: این شاخه به مطالعه و مقایسه نظام‌های سیاسی مختلف می‌پردازد.
- روابط بین‌الملل: به بررسی روابط میان کشورها، نهادهای بین‌المللی و شرکت‌های چندملیتی می‌پردازد.
- فلسفه و اندیشه سیاسی: این شاخه بر مفاهیم فلسفی و نظریات سیاسی تمرکز دارد.
- اداره عمومی: به بررسی ساختارها و عملکرد سازمان‌های دولتی و اجرای سیاست‌ها می‌پردازد.
- حقوق عمومی: به مطالعه قوانین و مقررات مربوط به دولت و ارتباطات سیاسی پرداخته می‌شود.
علاوه بر این شاخه‌های اصلی، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در حوزه علم سیاست، رشته‌های جزئی‌تری همچون رفتار سیاسی و نهادهای سیاسی را نیز مورد مطالعه قرار می‌دهند. انجمن‌های علمی و نشریات تخصصی نیز در این حوزه به تحقیق و بحث درباره زیرشاخه‌های مختلف علم سیاست پرداخته‌اند. به عنوان مثال، انجمن علوم سیاسی آمریکا، ۴۲ رشته تخصصی را در حوزه علم سیاست معرفی کرده است.
تاریخچه رشته علوم سیاسی در ایران
در ایران، مدرسه علوم سیاسی یکی از قدیمی‌ترین نهادهای آموزش عالی است که در سال ۱۲۷۸ خورشیدی به فرمان مظفرالدین شاه قاجار و در زمان میرزا نصرالله خان مشیرالدوله افتتاح شد. این مدرسه در ابتدا با هدف تعلیم علوم سیاسی و آمادگی دانشجویان برای مناصب دولتی تأسیس شد و به مرور به یکی از مراکز مهم آموزش علوم سیاسی در ایران تبدیل شد.
روز علوم سیاسی
هر ساله در تاریخ ۲۸ آذرماه، سالروز تأسیس مدرسه علوم سیاسی به عنوان روز علوم سیاسی گرامی داشته می‌شود. اگرچه این روز به‌صورت رسمی در تقویم ثبت نشده، اما دانشگاه‌ها و مراکز علمی ایران مراسم‌هایی را به منظور بزرگداشت این روز برگزار می‌کنند.
ورود به دانشگاه و تحصیل در ایران
رشته علوم سیاسی در ایران به عنوان یکی از رشته‌های گروه آزمایشی علوم انسانی تدریس می‌شود و دانشجویان پس از شرکت در آزمون سراسری دانشگاه‌ها می‌توانند در این رشته ادامه تحصیل دهند. در مقطع کارشناسی، این رشته فاقد گرایش خاصی است و دانشجویان به‌صورت عمومی به مطالعه علوم سیاسی می‌پردازند. در مقاطع بالاتر، از جمله کارشناسی ارشد و دکتری، دانشجویان می‌توانند در گرایش‌های مختلفی همچون اندیشه‌های سیاسی، روابط بین‌الملل و مطالعات منطقه‌ای تحصیل کنند.
کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی
رشته علوم سیاسی در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری شامل گرایش‌های متعددی است، از جمله:
- علوم سیاسی (با گرایش‌های اندیشه‌های سیاسی، جامعه‌شناسی سیاسی و مسائل ایران)
- روابط بین‌الملل
- مطالعات منطقه‌ای
- اندیشه سیاسی در اسلام
- دیپلماسی و سازمان‌های بین‌المللی
دانش‌آموختگان این رشته می‌توانند در مقاطع تحصیلی بالاتر در دانشگاه‌های مختلف به تحصیل ادامه دهند و در حوزه‌های مرتبط با علوم سیاسی مشغول به کار شوند.
دانش‌آموختگان برجسته ایرانی
بر اساس آمار منتشر شده توسط خبرگزاری ایرنا در سال ۱۳۹۷، حدود ۱۷ هزار دانشجو در رشته علوم سیاسی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در ایران در حال تحصیل هستند. این آمار نشان از اهمیت و گستردگی این رشته در نظام آموزش عالی ایران دارد.
فعالین سیاسی
- حسنعلی منصور
- امیرعباس هویدا
- سعید جلیلی
- نچیروان ادریس بارزانی
- سعید حجاریان
- محمد سرافراز
- زهرا رهنورد
- اسدلله بادامچیان
- سید مصطفی تاج‌زاده
- مسعود سلطانی‌فر
- حشمت‌الله فلاحت‌پیشه
- غلامرضا خواجه سروی
- مصطفی کواکبیان
- علی خضریان
- کمال پولادی
- جواد اطاعت
- مرتضی طلائی
- سید حسین نقوی حسینی
- سارا فلاحی
- جمیله کدیور
- حسین الله‌کرم
- حجت‌الله ایوبی
- سید رضا صالحی امیری
- علی دارابی
- محمدمهدی اسماعیلی
دیپلمات
افراد نظامی
فعالین اجتماعی و فرهنگی
- سید مجید حسینی (نویسنده)
- فاطمه صادقی
- مجتبی شکوری
روزنامه‌نگاران و فعالین رسانه‌ای
هنرمندان
- فریدون فرخزاد
- سید مهدی شجاعی
- محمدرضا حیاتی
- بهرام شفیع
- مسعود ده‌نمکی
- حامد زمانی
- غزاله علیزاده
- بیوک میرزایی
- زینب تقوایی
- غلامرضا نیکخواه
- سید عباس معارف
- مهوش وقاری
- ژاله کاظمی
- کریم آتشی
- محمد سریر
- مریم مقدم
- مصطفی جاویدان
- محمدعلی علومی
- رضا حسین‌زاده
- مریم معصومی
بازار کار در ایران
فارغ‌التحصیلان این رشته می‌توانند منشأ خدمات زیر باشند:
- تدریس در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی عالی.
- انجام امور تحقیقاتی و پژوهشی.
- کارشناس در وزارت‌خانه‌ها مانند وزارت کشور و وزارت امور خارجه.
- خبرنگاری و مدیریت امور رسانه.
- روابط عمومی نهادها و سازمان‌ها.
آمار بیکاری بالا
امیرحسین ابراهیمی، عضو شورای سیاستگذاری وزارت علوم در آذر ۱۳۹۷ با اشاره به مشکلات اشتغال فارغ‌التحصیلان رشته علوم سیاسی گفته بود که در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد دانشجویان فارغ‌التحصیل رشته علوم سیاسی با مشکل اشتغال روبرو هستند.
حذف از استخدامی دستگاه‌های اجرایی
طبق اطلاعیه مورخ ۲۶/۲/۱۳۹۶ سازمان سنجش آموزش کشور با عنوان آزمون استخدامی مشترک و فراگیر دستگاه‌های اجرایی در حالی منتشر شده که سهم استخدام دانش آموختگان رشته علوم سیاسی و گرایش‌های وابسته، در این اطلاعیه صفر بود. انجمن علوم سیاسی ایران در نامه ای خطاب به حسن روحانی رئیس‌جمهور نسبت به این موضوع اعتراض کرد.
حذف کد رشته محل‌های دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه
به دنبال تغییرات دفترچه انتخاب رشته کنکور کارشناسی ارشد سال ۹۷، دانشگاه علوم قضایی و اداری خدمات دادگستری و دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه از پذیرش دانشجو محروم شدند.دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه یک مؤسسه آموزش عالی وابسته به وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران است که در تهران قرار دارد. این مؤسسه در سال ۱۳۶۱ در جهت تربیت دیپلمات‌های مورد نیاز تأسیس شده‌است.