نخاع
نخاع یا نخاع شوکی یا طناب نخاعی (به انگلیسی: Spinal cord) یک ساختار توبولار، باریک و کشیده است که بافت عصبی فوقانی را تشکیل می‌دهد و از «بصل‌النخاع» (Medulla Oblongata) در «ساقه مغز» (Brainstem)، تا ناحیه کمر در ستون مهره‌ها امتداد یافته است.
طناب نخاعی، کانال مرکزی نخاع، که حاوی مایع مغزی-نخاعی است، را احاطه می‌کند. مغز و طناب نخاعی همراه با هم، سیستم عصبی مرکزی (CNS) را تشکیل می‌دهند. در انسان، طناب نخاعی از «استخوان پس‌سری» (Occipital Bone) آغاز می‌شود، از «سوراخ پس‌سری» (Foramen Magnum) عبور می‌کند و در ابتدای «مهره‌های گردنی» (Cervical Vertebrae) وارد کانال نخاعی خواهد شد. طناب نخاعی، تا بین مهره‌های شماره ۱ و ۲ کمر ادامه می‌یابد. ستون مهره‌ها از طناب نخاعی که کوتاه‌تر است، محافظت می‌کنند.
طول نخاع در مردان ۴۵ سانتی‌متر و در زنان ۴۳ سانتی‌متر است. نخاع، شعاعی بین ۱۳ میلی‌متر در نواحی کمری و گردن و تا ۶/۴ میلی‌متر در ناحیه قفسه سینه دارد.
عملکرد
عملکرد اصلی نخاع انتقال سیگنال‌های عصبی از قشر حرکتی به بدن و از فیبرهای عصبی وابران نورون‌های حسی، به قشر حسی مغز و همچنین مرکزی برای تبادل بسیاری از رفلکس‌ها است. نخاع قوس‌های رفلکسی فراوانی دارد که منجر به کنترل این واکنش‌ها می‌شوند. نخاع، محل نورون های بینابینی نخاعی است که مدارهای عصبی معروف به «مولدهای الگوی مرکزی» (Central Pattern Generators) را می‌سازند. این مدارها مسئول کنترل دستورهای حرکتی برای حرکات ریتمیک، مانند راه رفتن هستند.
ساختار نخاع
نخاع از سه قسمت سرویکس یا گردن، قفسه سینه و کمر تشکیل شده است.
نخاع در مجاورت و زیر مدولا، پایین ترین قسمت مغز، قرار دارد. ناحیه بالای این قسمت از بدن، از مدولا به سمت پایین تا کمر امتداد دارد.
سه لایه بافت از نخاع محافظت می کند: ماده سخت، ماده آراکنوئید و ماده مادر. پزشکان این لایه ها را «مننژ» می‌نامند. لایه ها به شرح زیر است:
فضای دورا
این بیرونی ترین لایه مننژهای نخاع است. این یک پوشش محافظ و محکم است.
فضای اپیدورال
بین فضای دورا و آراکنوئید فضای اپیدورال قرار دارد. جایی است که پزشکان بی حسی موضعی را برای کاهش درد در هنگام زایمان و برخی از اعمال جراحی استفاده می‌کنند.
ماده آراکنوئید
ماده آراکنوئید لایه میانی پوشش نخاع است.
فضای ساب آراکنوئید
بین ماده آراکنوئید و پیا ماتر قرار دارد. مایع مغزی نخاعی در این فضا قرار دارد. گاهی اوقات، پزشک مجبور است از CSF نمونه‌برداری کند تا وجود عفونت مانند مننژیت را آزمایش نماید. همچنین می‌توانند بی حسی موضعی را برای برخی از اعمال جراحی مانند زایمان سزارین یا تعویض زانو به این فضا تزریق کنند.
پیا ماتر
پیا ماتر لایه‌ای است که مستقیما نخاع را می‌پوشاند.
استخوان نخاعی
نخاع و لایه های محافظ آن ستون مهره‌ای یا استخوان‌های نخاعی را می‌پوشاند. این استخوان از قاعده جمجمه شروع شده و تا استخوان خاجی در انتهای لگن ادامه می‌یابد.
مناطق گردنی، قفسه سینه و کمری دارای تعداد متفاوتی از استخوان ها هستند. اکثر افراد دارای هفت استخوان نخاعی در ستون گردن، ۱۲ استخوان در ستون قفسه سینه و پنج استخوان در ستون کمری هستند.
مقطع عرضی
اگر یک برش عرضی از مقطع نخاع ایجاد کنیم، یک ناحیه دایره‌ای در وسط که با لایه‌های محافظ پوشیده شده است (مننژ) دیده می‌شود. بیرون آمدگی‌های این ناحیه دایره‌ای، برآمدگی‌های عصبی هستند که از نخاع برای ایجاد حس در مناطق مختلف بدن گسترش می‌یابند. مناطق کلیدی یک مقطع عرضی از نخاع عبارتند از:
- ماده خاکستری: ماده خاکستری یک منطقه پروانه‌ای شکل تیره از نخاع است که از سلول‌های عصبی تشکیل شده است.
- ماده سفید: ماده سفید، ماده خاکستری را در نخاع احاطه می‌کند و شامل سلول‌های پوشیده شده در میلین است که سبب می‌شود انتقال پیام‌های عصبی سریع‌تر رخ دهد. سلول های عصبی در ماده خاکستری میلین زیادی ندارند.
- ریشه پشتی: ریشه پشتی، بخشی از عصب است که از پشت ستون فقرات منشعب می‌شود. با نگاه کردن به سطح مقطع نخاع، بال‌های بالایی پروانه‌ی ماده خاکستری به سمت استخوان‌های نخاع می‌رسد. بال‌های پایینی به سمت جلوی بدن و اعضای داخلی آن هستند.
- ریشه جلویی: ریشه جلویی بخشی از عصب است که از جلوی ستون فقرات منشعب می‌شود.
- گانگلیون نخاعی: گانگلیون نخاعی مجموعه‌ای از اندام‌های عصبی است که شامل نورون های حسی است.
- عصب نخاعی: ریشه‌های عقبی و جلویی با هم جمع می‌شوند تا یک عصب نخاعی ایجاد کنند. ۳۱ جفت عصب نخاعی وجود دارد که احساسات بدن و حرکت را کنترل می‌کنند.
نخاع در تمام طول ستون فقرات کشیده نمی‌شود. و معمولا در بخش‌های بالایی ستون فقرات کمری متوقف می‌شود. در بزرگسالان، این محل معمولا، اولین و یا دومین مهره کمری است. نخاع کودکان ممکن است در مهره‌های دوم یا سوم کمری یا کمی پایین‌تر به انتها برسد.
خون رسانی به نخاع
مانند تمام بافت های بدن، طناب نخاعی نیز برای دریافت مواد مغذی و اکسیژن به خون سرخرگی و برای دفع مواد اضافی، به جریان سیاهرگی نیاز دارد.
سرخرگ های نخاعی
طناب نخاعی از طریق سه سرخرگ که از مغز آغاز شده و در طول نخاع امتداد یافته‌اند و شریان‌های بسیاری که از دو طرف ستون فقرات به آن می‌رسند، خون‌رسانی می‌شود. سه شریان طولی، شریان قدامی نخاع و شریان‌های خلفی راست و چپ هستند. این عروق در فضای زیر عنکبوتیه وجود دارند و شاخه‌هایی را به درون طناب نخاعی می‌فرستند و از طریق سرخرگ‌های قدامی و خلفی قطعات میانی نخاع، یک «آناستوموز عروقی» (Circulatory Anastomosis) یا پیوند بین عروقی ایجاد می‌کنند که در نقاط مختلفی وارد نخاع شده‌اند.
جریان خون ناشی از گردش خون مغزی خلفی و از طریق این شریان‌ها، برای حفظ طناب نخاعی در قطعات گردنی کافی نیست. خون‌رسانی اصلی به قطعات گردنی از شریان‌های شعاعی خلفی و قدامی که در امتداد با ریشه‌های عصبی شکمی و پشتی به نخاع می‌روند، تأمین می‌شود که به استثنای یک مورد، هیچ‌کدام به عروق طولی متصل نمی‌شوند.
این شریان‌های شعاعی بین دنده‌ای و کمری از آئورت به وجود می‌آیند و آناستوموزهای اصلی را ایجاد می‌کنند که تکمیل‌کننده جریان خون نخاع در ناحیه گردن است. در انسان بزرگترین سرخرگ شعاعی «شریان آدامکیویچ» (Artery Of Adamkiewicz) است که معمولا بین مهره‌های L1 و L2 قرار دارد اما می‌تواند از هر ناحیه‌ای بین T9 تا L5 نیز ایجاد شود.
نقص خون‌رسانی به این عروق شعاعی، خصوصا حین جراحی، که به اختلال ناگهانی جریان خون از طریق آئورت بی‌انجامد مثلاً در حین ترمیم آنوریسم آئورت، می تواند منجر به انفارکتوس نخاع و فلج پایین‌تنه شود.
سیاهرگ های نخاعی
سیاهرگ‌های نخاعی در نرم‌شامه قرار دارند و یک شبکه پیچ‌خورده و کوچک وریدی را تشکیل می‌دهند. چهار سیاهرگ خون را از نخاع به وریدهای بین مهره‌ای منتقل می‌کنند:
- دو سیاهرگ نخاعی خلفی
- سیاهرگ نخاعی خلفی‌جانبی
- سیاهرگ شعاعی
بیماری‌های رایج نخاع
شرایط رایجی که می‌تواند بر نخاع شما تأثیر بگذارد عبارت‌اند از:
- میلیت عرضی حاد: التهاب در یک یا چند بخش از نخاع شما
- اسپوندیلوز گردنی: ساییدگی و پارگی پیشرونده دیسک‌های ستون فقرات در گردن شما (دیسک‌های گردنی) که می‌تواند بر روی نخاع فشار بیاورد (میلوپاتی گردنی)
- فتق دیسک کمر و گردن: هنگامی که یک دیسک ستون فقرات از جای خود می‌لغزد و به فضای اطراف نخاع شما حرکت می‌کند. این موضوع سبب ایجاد فشار بر روی اعصاب مجاور می‌شود.
- شکستگی ستون فقرات: هنگامی که یک یا چند مهره له می‌شود (شکستگی فشاری) یا شکسته می‌شود (شکستگی ترکیدگی) و به نخاع شما فشار می‌آورد.
- آتروفی عضلانی نخاعی: یک بیماری ژنتیکی نادر که در آن افراد سلول های عصبی حرکتی نخاع را از دست می‌دهند و سبب ضعف و آتروفی عضلانی می‌شوند.
- تنگی کانال نخاعی: باریک شدن ستون فقرات، منجر به گیرکردن اعصاب و تحریک نخاع می‌شود.
- تومورهای ستون فقرات: توده‌هایی که ممکن است سرطانی یا غیروخیم باشند؛ این تومورها از ستون فقرات شما شروع می‌شوند و می‌توانند بر نخاع فشار وارد کنند.
- عفونت های ستون فقرات: زمانی که فشار یک آبسه در حال گسترش یا فروپاشی مهره یا دیسک عفونی بر طناب نخاعی فشار وارد می‌کند.
افراد درگیر بیماری نخاعی باید به صورت دائمی زیر نظر دکتر تومور نخاعی و متخصص مغز و اعصاب باشند.
علائم بیماری‌های نخاعی
توانایی شما برای کنترل اندام پس از بیماری نخاعی به دو عامل بستگی دارد: محل وقوع آسیب در نخاع و شدت آسیب.
پایین‌ترین قسمت نخاع شما که پس از صدمه، مورد آسیب قرار نمی‌گیرد، سطح عصبی آسیب شما نامیده می‌شود. شدت آسیب اغلب «کامل» نامیده شده و به یکی از موارد زیر طبقه بندی می‌شود:
- آسیب نخاعی کامل: اگر تمام احساس (حسی) و تمام توانایی کنترل حرکت (عملکرد حرکتی) در زیر آسیب نخاعی از بین برود، آسیب کامل نامیده می‌شود.
- آسیب نخاعی ناقص: اگر عملکرد حرکتی یا حسی زیر ناحیه آسیب دیده دارید، آسیب نخاعی ناقص نامیده می‌شود. درجات مختلفی از آسیب ناقص وجود دارد.
فلج نخاعی
علاوه بر این آسیب‌ها، فلج ناشی از بیماری نخاعی را می‌توان به صورت زیر نام برد:
فلج تتراپلژی: که به عنوان کوادری پلژی نیز شناخته می‌شود، به این معنی است که بازوها، دست ها، تنه، پاها و اندام های لگن شما تحت تاثیر آسیب نخاعی شما قرار گرفته‌اند.
فلج پاراپلژی: این فلج تمام یا بخشی از تنه، پاها و اندام‌های لگنی را درگیر می‌کند. بیماری نخاعی می‌تواند یک یا چند مورد از علائم و نشانه‌های زیر را ایجاد کند:
- از دست دادن حرکت
- از دست دادن یا تغییر حس، از جمله توانایی احساس گرما، سرما و لمس
- از دست دادن کنترل روده یا مثانه
- فعالیت های رفلکس اغراق آمیز یا اسپاسم
- تغییرات در عملکرد جنسی، حساسیت جنسی و باروری
- درد یا احساس سوزش شدید ناشی از آسیب به رشته های عصبی در نخاع شما
- مشکل در تنفس، سرفه یا تخلیه ترشحات از ریه‌های شما