زاهدان
زاهِدانْ، یکی از کلان‌شهرهای ایران و مرکز استان سیستان و بلوچستان است. نام پیشین این شهر «دُزْدابْ» بوده که در زمان رضا شاه به «زاهدان» تغییر یافته‌است.
زاهدان از سمت شمال به شهرستان زابل و از سمت جنوب به شهرستان خاش، از سمت شرق به کشورهای افغانستان و پاکستان و از سمت غرب به شهرستان فهرج و کویر لوت محدود شده‌است.
شهرستان زاهدان با وسعت 36581 کيلومتر مربع دارای سه شهر زاهدان، به عنوان مرکز استان سيستان و بلوچستان، مير جاوه و نصرت آباد می‌باشد. جمعيت شهرستان زاهدان تا پايان سال 84، 675282 نفر بوده و اکثر مردم اين شهر با توجه به قوميت‌هایی که در آن ساکن شده‌اند از نژاد آريايی هستند و به زبان‌ها و گويش‌های فارسی، سيستانی، بلوچی، کرمانی، يزدی و خراسانی سخن می‌گويند. مسافت زاهدان تا تهران 1494 کيلومتر است و از سطح دريا 1385 متر ارتفاع دارد.
از جمله کوه‌های زاهدان می‌توان به کوه اشتران با ارتفاع 3012 متر، انجير دان و جيکو با ارتفاع 2255 متر و پير خان با ارتفاع 2221 متر اشاره نمود. کوه ملک سياه نيز يکی ديگر از کوه‌های زاهدان است. شهر زاهدان را ارتفاعات در بر گرفته و به صورت گودالی ديده می‌شود.
رودخانه‌های مير جاوه، لار، اومار، کچه و لاديز از مهم‌ترين رودخانه‌های زاهدان هستند و آب مورد نياز اين شهر از طريق چاه قنات، چشمه‌ها، رودخانه‌ها و چاه نيمه‌های سيستان تامين می‌گردد.
آب و هوا
آب و هوای زاهدان گرم و خشک بوده و در روزهای تابستان هوا بسيار گرم و در شب‌ها حرارت به نحو محسوسی کاهش می‌يابد. بادهايی که به طرف زاهدان به حرکت در می‌آيند از طرف جنوب غربی به شمال شرقی است و بادهای 120 روزه سيستان نيز به طور غير مستقيم در کاهش دمای شهر زاهدان تاثير دارند. به ندرت در اين شهر برف می‌بارد. شهر زاهدان دارای موقعيت ممتاز جغرافيايی است و در مسير تردد بين المللی پاکستان، هندوستان، خراسان و کرمان قرار دارد.
فرهنگ و پوشش
لباس محلی ساکنان زاهدان، با لباس محلی سیستان و بلوچستان مشترک است و در بسیاری از مناطق زاهدان، مردم لباس محلی رسمی این ناحیه که به نام لباس محلی سیستان شناخته می‌شود را بر تن دارند.
لباس محلی مردان بلوچ
- پاک: عمامه‌ای گرد که بر سر می‌بندند.
- مسر: دستمال سر، شبیه عمامه می‌بندند.
- کلاه سوپی: عرقچین است و در مسجد و عبادت بر سر می‌گذارند.
- چکن‌دوز: کلاه دست‌دوزی شده اعیانی.
- جامگ: پیراهن مردانه‌ای گشاد و جادار است.
- لنگ: پارچه‌ای است که به دور گردن می‌آویزند.
- گنج پراک: زیر پیراهن.
- پاجامک: شلوار گشاد و چین‌دار بلوچی است.
- سرین‌بند: کمربندی است پارچه‌ای برای شلوار.
- شال: کت پشمی که زمستان می‌پوشند.
- سواس و پوزا: کفشی است که با برگ خرمای وحشی می‌بافند.
- دوبنده: پای‌افزاری است که با پوست گاو می‌سازند.
- کوش: کفش چرمی.
- کرو: جوراب پشمی برای زمستان.
لباس محلی زنان بلوچ
- تکو: چارقد
- سریگ: روسری بزرگ‌تر از چارقد
زیورآلات شامل:
در تمام لباس‌های زنان بلوچستان، سوزن‌دوزی دیده می‌شود. سوزن‌دوزی هنری است به نام مردم بلوچستان و بسیاری از ما هنر این ناحیه را با سوزن‌دوزی می‌شناسیم. لباس محلی این ناحیه، از گران‌ترین لباس‌های محلی ایرانی است که زیبایی منحصربه‌فردی دارد.
آداب و رسوم
نوروز در سیستان با آداب و رسوم خاصی گرامی داشته می‌شود. مردم این ناحیه نیز مانند مردم سایر نقاط ایران، قبل از عید خانه‌تکانی می‌کنند و با لباسی تمیز منتظر سال جدید می‌شوند. یکی از رسوم خاص مردم ناحیه بلوچستان، رسم کاسه شکستن است. در سپیده‌دم تحویل سال نو، بر اساس یک سنت قدیمی سیستانی تمامی ظروف سفالی که در عرض یک سال از آنها استفاده شده، مثل کاسه و کوزه، شکسته می‌شود و تکه‌های شکسته را بر بالای پشت‌بام قرار می‌دهند.
این کار در نزد مردم این خطه تقدس داشت، زیرا معتقد بودند اگر این کار انجام نشود، ارواح پلید که درون آنها جای می‌گرفته‌اند، خانواده و اعضای آنها را ناخوش و زرد موی می‌کنند.
یکی دیگر از اعیاد بزرگ مردم استان بلوچستان، عید قربان است. در این عید مردم لباس نو می‌پوشند و در محلی به نام «عیدگاه» جمع می‌شوند. در این روز معمولا چند خانواده باهم شتری را قربانی می‌کنند و گوشت آن را به فقرا می‌دهند. پس از اتمام، مراسم قربانی دید و بازدید شروع می‌شود و به خانه دوستان و اقوام و آشنایان می‌روند و حلالیت می‌طلبند. مراسم دید و بازدید این عید تا سه روز ادامه دارد.
غذاها و خوراکی‌های سنتی
- آبگوشت (هَتوک به زبان بلوچی)
- کباب تنورچه
- کشک سفید (هوروت به زبان بلوچی)
- اناردانه (هَناردان)
- کلوچه محلی
صنایع دستی
پارک‌ها و مراکز تفریحی
- کوهستان پارک
- مجتمع تفریحی براسان
- مجتمع تفریحی گراناز
- مجتمع تفرح ايران بلوچ
- بوستان فرهنگيان
- پارک لاله
- باغ خانواده
- پارک ملت
- کتابخانه استاد کامبوزیا
- موزه شهدا
- موزه منطقه‌ای جنوب شرق ایران
- موزه پست
- باغ خاتم
- کوهستان پارک شهدا
- مجتمع تفریحی امام زمان
- باغ امام علی
- پارک شادی
موسیقی و ادبیات بومی
موسیقی بومی و ترانه‌های فولک مردم سیستان و بلوچستان ظرافت ویژه‌ای دارند. این لطافت شاید به دلیل طبیعت خشن و شیوه سخت گذران انسان در این خطه، اندکی غیرعادی به نظر برسد، ولی موسیقی بومی و ترانه‌های عامیانه مردم این سرزمین، نمودار کاملی از سفر مردم آن است.
ترانه‌های محلی بلوچ بیشتر در مراسم جشن عروسی و مخصوصا عید فطر خوانده می‌شود. ترانه‌های محلی سیستان نمایانگر زندگی مادی و معنوی مردم این سرزمین است. اکثر این ترانه‌ها ارتباط مستقیمی با محیط طبیعی، شیوه زندگی و باورهای دینی و اعتقادی مردم منطقه دارند.
اشعار محلی بلوچ غالبا در مراسم اعیاد و مخصوصا عید فطر خوانده می‌شود و موزیک محلی که عبارت از سرنا، دهل و طبل است آن را همراهی می‌کند.
آثار تاریخی
خانه ابوی (کارگاه هنرهای سنتی زاهدان)
زمان احداث آن همزمان با شکل‌گیری هسته اولیه شهر است و توسط استاد محمد علی محمودی در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی ساخته شده است، مالک آن شخصی به نام ابوی بوده است. این بنا در حال حاضر در تملک میراث فرهنگی است.
منزل قدیمی شمس
منزل شخصی آقای شمس نیز یکی از نمونه‌های معماری سبک یزدی در بافت اولیه شهر زاهدان می‌باشد که دارای فضاهای معماری سنتی همچون هشتی، حمام، مطبخ، رواقی، با طاق نماهای هلالی شکل مجموعه‌ای از اتاق‌ها و انبارها با مصالح عمده خشت و گل در جرزها و آجر در نما با طاق ضربدر می‌باشد.
دبستان آیت الله طالقانی
این بنا در سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۸ هجری شمسی ساخته شده است. از خصوصیات بارز این بنا رواق های زیبا و سقف‌های گنبدی و تزئینات آجری است.
ساختمان دادگستری
ساختمان قدیم دادگستری زاهدان از جمله بناهای اولیه شهر زاهدان است که در ۲ طبقه ساخته شده است. از این ساختمان زمانی به عنوان مرکز تثبیت غله استان و پس از آن به عنوان ساختمان دادگستری استفاده می‌شده است.
تلگراف خانه حرمک
این اثر در روستای حرمک از توابع بخش مرکزی در ۵۵ کیلومتری شمال زاهدان واقع شده است و از جمله ساختمان‌هایی است که در اوایل حکومت پهلوی اول به عنوان تلگراف خانه در این روستا ساخته شده است.
حسینیه یزدی‌ها
همزمان با شکل‌گیری نوین شهری زاهدان در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی یزدی‌ها که اصلی‌ترین مهاجران اولیه آن بودند، مبادرت به احداث مجموعه‌ای از ساختمان‌های اداری، مذهبی و شخصی نمودند که حسینیه یزدی‌ها واقع در بافت قدیم شهر زاهدان یکی از آنها است.
مجموعه امیر توکل کامبوزیا
در اوایل دوره پهلوی اول با تبعید فردی به نام امیر توکل کامبو زیا به دزداب قدیم، وی در محلی که اکنون به نام کلاته نامیده می‌شود اقامت گزید از آنجایی که وی فرد تحصیل کرده و فرهیخته‌ای بوده بلافاصله شروع به ساخت مجموعه‌ای از سازه‌های معماری به عنوان منزل، کتابخانه شخصی، حمام، محل نگهداری دام و غیره نمود.
ساختمان قدیمی پست زاهدان
این اثر از جمله ساختمان‌های اداری است که در اوایل سلسله پهلوی و به منظور انجام مراسلات پستی به سال ۱۳۱۱ هجری شمسی توسط دولت بنا گردیده است. در حال حاضر مرمت این بنا برای ایجاد موزه پست با همکاری اداره کل پست استان در حال پیگیری است.
کاروانسرای نصرت آباد
در مسیر زاهدان به بم قرار داشته و معماری بنا به دوران صوفیه تعلق دارد از خصوصیات بارز آن قرینه‌سازی و چهار ایوانی بودن آن است. در عصر صوفیه از سازه‌های معماری تحت عنوان کاروان‌سرا، رباط، میل در مناطق بیابانی حد فاصل شهرهای بزرگ ساخته شده که کاروانسرای نصرت آباد یکی از آنها است.
این کاروان‌سرا در سه کیلومتری شمال غربی نصرت آباد واقع شده است. پلان آن تقریبا به صورت مربع بوده است که در هر راس آن یک برج نگهبانی با قطر حدود ۴.۵ متر قرار دارد. ورودی این بنا در مرکز جبهه جنوبی قرار گرفته که مستقیما به حیاط مرکزی منتهی می‌گردد. در پیرامون حیاط مرکزی مجموعه از فضاهای معماری اتاق‌های استراحت مسافران و محل‌های نگهداری احشام و چهار پایان و تیمار آنها ساخته شده است.
هفتاد ملا
هفتاد ملا در حاشیه شرقی روستای روپس و در ۲۰ کیلومتری روستای تمین واقع شده است. در دامنه ارتفاعات مشرف بر روستا یک تو رفتگی وجود دارد که در پناه آن یک نمونه از گورستان‌های منحصر به فرد دوران اسلامی بنام گورستان هفتاد ملا قرار گرفته است. این گورستان با حدود ۵۰ متر مربع مساحت، شامل مجموعه‌ای از صورت قبرهای پنج طبقه مصطبه‌ای شکل پلکانی با دیواری مخوف و سوراخ دار عمود بر روی آنها می‌باشد. این قبرستان به دوره اسلامی میانه تعلق دارد.