مرو (شهر باستانی)
مرو (به ترکمنی: Merw، به فارسی: مرو) که به واحه مرو نیز شهرت دارد، شهری تاریخی در آسیای مرکزی و در مسیر جاده ابریشم، نزدیک به شهر امروزی ماری (مرو) در ترکمنستان است. این مکان از هزاره سوم پیش از میلاد تا قرن هجدهم میلادی محل سکونت بوده و در طول تاریخ بارها میان قدرت‌های مختلف دست به دست شده است. مرو در دوره هخامنشیان مرکز ساتراپی مرگوش بود و پس از آن تحت حاکمیت پادشاهان هلنی، اشکانیان، ساسانیان، اعراب، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، تیموریان و غیره قرار گرفت.
پایتخت امپراتوری‌ها و خلافت اسلامی
مرو در طول تاریخ پایتخت چندین دولت بوده است. در اوایل قرن نهم میلادی، این شهر محل اقامت خلیفه عباسی، مأمون و پایتخت کل خلافت اسلامی بود. بعدها، مرو به عنوان مرکز فرمانروایان طاهری در خراسان شناخته شد. در قرون یازدهم و دوازدهم، مرو پایتخت امپراتوری بزرگ سلجوقی بود و تا زمان سقوط این امپراتوری چنین باقی ماند.
مرکز علم و فرهنگ اسلامی
در قرون یازدهم و دوازدهم، مرو به یکی از مراکز اصلی علم و فرهنگ اسلامی تبدیل شد و دانشمندان، شاعران، موسیقی‌دانان، پزشکان، ریاضیدانان و ستاره‌شناسان برجسته‌ای را به خود جذب کرد. خیام مدتی در رصدخانه مرو فعالیت داشت. به گفته جغرافیدان پارسی، اصطخری، مردم مرو به استعداد و دانش شهره بودند. یاقوت حموی، جغرافیدان عرب، از وجود ۱۰ کتابخانه عظیم در مرو خبر داده که یکی از آن‌ها در مسجدی بزرگ با ۱۲,۰۰۰ جلد کتاب قرار داشت.
اهمیت مذهبی و زیارتی مرو
مرو برای پیروان ادیان مختلف مکانی مقدس به شمار می‌رفت. در آیین زرتشت، مرو (مورو) یکی از ۱۶ سرزمین کامل آفریده‌شده توسط اهورامزدا بود. از قرن پنجم تا یازدهم میلادی، مرو مرکز اسقفی کلیسای شرق سریانی بود. علی بن موسی‌الرضا، امام هشتم شیعیان، مدتی در مرو اقامت داشت. همچنین، المقنع، معروف به «پیامبر نقاب‌دار»، که ادعای خدایی نیز می‌کرد، در مرو جنبش خود را آغاز کرد.
اوج و ویرانی مرو
در قرون دوازدهم و سیزدهم، مرو با جمعیتی بالغ بر ۵۰۰,۰۰۰ نفر، احتمالاً بزرگ‌ترین شهر جهان بود و به «مرو الشاهجان» (مرو بزرگ) و «پایتخت شرقی جهان اسلام» شهرت داشت. یاقوت حموی نوشته است که شهر و بناهای آن از فاصله یک روز راه قابل مشاهده بودند. در سال ۱۲۲۱، مرو در برابر حمله مغولان تسلیم شد و ویرانی عظیمی به بار آمد. گفته می‌شود تولوی خان ۷۰۰,۰۰۰ نفر را قتل‌عام کرد. گرچه شهر پس از این تخریب تا حدی بازسازی شد، اما هرگز شکوه پیشین خود را بازنیافت.
افول نهایی و وضعیت کنونی
در سال‌های ۱۷۸۸ و ۱۷۸۹، مرو برای آخرین بار توسط شاه‌مراد، امیر بخارا، ویران شد و ساکنانش تبعید شدند. تا اوایل قرن نوزدهم، تحت فشار روس‌ها، منطقه اطراف مرو کاملاً خالی از سکنه شد. امروزه، محوطه باستانی مرو توسط دولت ترکمنستان به عنوان پارک تاریخی و فرهنگی «مرو باستان» حفاظت می‌شود. این پارک در سال ۱۹۸۷ تأسیس شد و قدیمی‌ترین و سالم‌ترین شهر واحه‌ای در مسیر جاده ابریشم در آسیای مرکزی است. برخی بناها و سازه‌های دو هزار سال اخیر هنوز پابرجاست و این مکان در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.