زبان (عضو)
زبان یک اندام عضلانی متحرک است که در داخل دهان قرار دارد و تا حدی تا قسمت بالایی گلو امتداد دارد.
زبان انسان یک عضله واحد نیست، بلکه یک هیدرواستات عضلانی است. در اصل، زبان یک ساختار بیولوژیکی قوی و انعطاف پذیر است که شامل یک دسته کامل از فیبرهای عضلانی است اما ساختار اسکلتی ندارد.
انسان به کمک زبان می‌تواند تکلم کند، غذا را جویده و هضم کند. در واقع زبان هم یکی از اعضای گوارشی بدن است. می‌توان گفت حس چشایی فقط در انحصار زبان است. همچنین زبان قوی ترین ماهیچه بدن است.
در شرایط عادی، زبان یک اندام صورتی و عضلانی است که در داخل حفره دهان قرار دارد و توسط غدد بزاقی اصلی و فرعی مرطوب نگه داشته می‌شود، که این رطوبت به اندام در جهت تسهیل بلع، گفتار و درک چشایی کمک می‌کند. در حالی که طول زبان در بین افراد تنوع قابل توجهی دارد، به طور متوسط طول این اندام تقریباً 10 سانتی‌متر می‌باشد.
زبان هرکس مانند اثر انگشت، متفاوت است. اثر انگشت هرکس با دیگری متفاوت است. این موضوع در مورد زبان هم صادق است. یعنی اثر زبان هرکس با دیگری متفاوت است و می‌تواند برای تشخیص هویت افراد مورد استفاده قرار بگیرد.
رنگ زبان
زبانی که کاملاً به رنگ صورتی باشد، نشان از سلامت بدن فرد دارد. هرگونه تغییر رنگی در زبان نشانه یک بیماری است. به عنوان مثال، اگر رنگ زبان سفید شود به معنی وجود بیماری‌های باکتریایی و قارچی در بدن است و رنگ زرد زبان نشان دهنده مشکلات کبدی و معده‌ای می‌باشد.
تشخیص طعم
وقتی انسان سرما می‌خورد، دچار گرفتگی بینی می‌شود، بنابراین طعم غذاها را تشخیص نداده و همه چیز برای او بی‌مزه می‌شود. این وضعیت به همکاری بین بینی و زبان اشاره می‌کند، زبان مزه‌ها و بینی طعم‌ها را تشخیص می‌دهد.
زبان در ترمیم خود سریع ترین عملکرد را در بین سایر اعضای بدن دارد. دلیل آن هم به دلیل وجود بزاق و بافت بنیادین آن است.
زبان کوچک
زبان کوچک (به انگلیسی: The palatine uvula) که به عنوان (uvula) نیز شناخته می‌شود، قطعه اشکی شکلی از بافت نرم است که از سقف دهان شما آویزان بوده و بخشی از کام نرم است. زبان کوچک از مقادیر کمی بافت همبند نازک، غدد تولید کننده بزاق و بافت ماهیچه‌ای ساخته شده است. هنگامی که غذا می‌خورید، کام نرم و زبان کوچک شما به سمت عقب رانده می‌شود تا از بالا رفتن مواد غذایی و مایعات از بینی جلوگیری شود. همچنین اگر مقدار زیادی غذا یا یک جسم بزرگ به پشت گلو منتقل شود، با تحریک رفلکس، از خفگی جلوگیری می‌کند.
آناتومی
سپتوم زبانی
دو طرف چپ و راست زبان توسط یک بخش عمودی از بافت فیبری که به «سپتوم زبانی» معروف است، از هم جدا شده‌اند.
شیارهای سولکوس
یک تقسیم بندی در طول زبان به جز در قسمت پشت حلق انجام می‌شود و به صورت شیارهایی به نام «سولکوس» قابل مشاهده است.
شیار انتهایی
یک شیار انتهایی که V شکل است زبان انسان را به دو قسمت پشتی و جلویی تقسیم می‌کند:
- قسمت جلویی زبان تقریبا دو سوم طول دارد.
- قسمت پشتی زبان نیز نزدیک ترین قسمت به حلق می‌باشد که تقریباً یک سوم طول آن را تشکیل می‌دهد.
این قسمت ها با توجه به موقعیت رشد جنین و شکل‌گیری اعصاب آن ها متفاوت هستند.
غشای موکوزی
زبان دارای یک غشای موکوزی می‌باشد که تمام سطح آن را پوشش می‌دهد. این غشای موکوزی از دو لایه تشکیل شده است که مانع ورود میکروب‌ها و مواد بیماری‌زا به داخل بدن و دستگاه گوارش می‌شوند. یعنی این لایه مواد و آنزیم‌هایی را از خود ترشح می‌کند که به محض ورود عوامل بیماری‌زا به دهان، آن‌ها به این مواد چسبنده می‌چسبند و این آنزیم‌ها سبب از بین رفتن مواد بیماری‌زا و آلوده می‌شوند.
عضله‌ها
زبان دارای ۸ عضله است که آن‌ها را به دو گروه بیرونی و درونی تقسیم می‌کنند. عضله‌های درونی (۴ عضله) هیچ اتصالی به استخوان ندارند ولی عضله‌های بیرونی (۴ عضله) به استخوان‌ها وصل شده و به همراه شکل زبان می‌توانند سبب تغییر موقعیت زبان شوند.
از جمله عضله‌های درونی می‌توان به عضله طولی فوقانی، عضله طولی تحتانی، عضله عمودی و عضله عرضی اشاره داشت. عضله‌های بیرونی نیز شامل عضله چانه‌ای- زبانی، عضله لامی- زبانی، عضله نیزه‌ای- زبانی و عضله کامی- زبانی هستند.
انواع پرزهای زبان
پرزهای نخ مانند
این پرزها با تعداد بالا روی زبان را پوشانده‌اند. رنگ سفید آن‌ها ناشی از کراتین بالا بوده و به شکل مو و نخ هستند.
پرزهای قارچ مانند
این پرزها قرمز رنگ بوده و در میان پرزهای نخ مانند به شکل برآمدگی قارچی واقع شده‌اند.
پرزهای جام مانند
پرزهایی به شکل جامی گردی شکل و درشت بوده و در محل الحاق دو سوم قدامی و ثلث خلفی زبان قرار دارند.
پرزهای برگ مانند
این پرزها که عنصر لنفاوی دارند، در بخش های پشت و اطراف زبان و به شکل برآمدگی‌های عمودی یافت می‌شوند و به هنگام عفونت و التهاب برجسته می‌گردند.
عملکرد
چشیدن
از زبان بیشتر به دلیل حس چشایی نام برده می‌شود؛ ولی به دلیل انواع گیرنده‌هایی که دارد حس لامسه، درد و حرارت را نیز متوجه می‌شود. مواد شیمیایی که سلول‌های گیرنده مزه را تحریک می‌کنند، به عنوان مزه کننده شناخته می‌شوند.
زبان مجهز به سلول‌های چشایی زیادی است که درون ساختارهای خاصی به نام پاپیلا (Papillae) قرار دارند. هر جوانه چشایی (Taste Bud) مجهز به سلول‌های گیرنده چشایی است که می‌توانند طبقه خاصی از طعم ها را حس کنند.
انواع سلول‌های گیرنده طعم وجود دارند که به ترتیب موادی را که شیرین، تلخ، شور، ترش، تند یا مزه اومامی دارند تشخیص می‌دهند. وقتی غذایی را می‌خوریم، محرک‌های آن (مزه‌ها یا حرارت ناشی از داغ بودن غذا) سبب فعال شدن سلول‌های چشایی می‌شوند. سپس سلول‌های عصبی سیگنال‌های الکتریکی را به بخشی در قشر مغز، که مسئول حس چشایی است، ارسال می‌کنند. در نهایت مغز آن پیام را تفسیر می‌کند و به آن پاسخ می‌دهد. این پاسخ دادن یعنی همان متوجه شدن مزه و طعم غذا یا آن حس داغی که از غذا متوجه می‌شوید.
جویدن
زبان یک اندام مهم جانبی در دستگاه گوارش است. از زبان برای کمک به خرد کردن غذا استفاده می‌کنند و زبان به دلیل وجود آنزیم‌های گوارشی که دارد تغییراتی را بر روی غذا انجام می‌دهد که سبب نرم شدن آن قبل از بلع می‌شود.
گفتار
هنگامی که انسان صحبت می‌کند، زبان به عنوان عضو اصلی فعالیت می‌کند. زبان با استفاده از استخوان‌های اطراف فک و ماهیچه‌ها توانایی گفتار را تسهیل می‌نماید. بسیاری از صداهای هم‌خوان و هم آوا توسط قسمتی از زبان تولید می‌شوند؛ به این صورت که زبان مانع از جریان هوا از نای می‌شود و در جای مشخصی قرار می‌گیرد؛ در نتیجه سبب تولید صدا می‌شود.
بیماری‌ها
طیف وسیعی از عوامل می‌تواند سبب بیماری‌های زبان شود. علل زمینه‌ساز می‌تواند شامل سیگار کشیدن، مصرف الکل، بهداشت ضعیف، عفونت‌های ویروسی یا نقص سیستم ایمنی باشد.
بعضی از افراد با بیماری‌های زبان متولد می‌شوند. این موارد معمولا خطری ندارند. درحالیکه بعضی از دیگر مشکلات زبانی می‌تواند ناشی از آسیب‌های بعدی باشد. به علاوه یک مشکل زبانی می‌تواند ناشی از بیماری زمینه‌‌ای در جای دیگری از بدن باشد.
عموماً مشکلاتی که می‌توانند زبان را درگیر کنند شامل موارد زیر می‌شوند:
برفک دهانی
برفک دهانی یکی از شایع‌ترین انواع بیماری‌های زبان است. این عارضه یک عفونت قارچی است که در درون دهان به وسیله قارچی به نام کاندیدا ایجاد می‌شود. این مشکل سبب ایجاد پلاک‌های سفید رنگ در سطح دهان و زبان می‌شود. این پلاک‌ها معمولاً قوامی مانند پنیر دارند و تراشیده می‌شوند. در زیر این پلاک‌ها سطح قرمز زبان قابل مشاهده است.
مبتلایان به برفک دهانی ممکن است تجربه‌ای از عدم حس چشایی و یا احساس طعم ناخوشایند در دهانشان داشته باشند. این پلاک‌ها همچنین می‌توانند دردناک باشند و نوشیدن و خوردن را با مشکل مواجه سازند.
برفک دهانی معمولاً پس از مصرف آنتی بیوتیک‌ها اتفاق می‌افتد. این آنتی‌بیوتیک‌ها تعادل میان باکتری‌های نرمال دهان را بر هم می‌زنند. علل دیگر این عارضه ممکن است شامل دندان مصنوعی، به خصوص با اندازه نامناسب، بهداشت ضعیف دهانی، دیابت، خشکی دهان، استفاده از اسپری‌های کورتون، مصرف دخانیات و سرکوب سیستم ایمنی به دلیل کموتراپی یا رادیوتراپی باشد.
برفک دهانی معمولاً با داروهای ضدقارچی درمان می‌شود. این داروها در اشکال ژل و مایع وجود دارند که مستقیماً در داخل دهان مصرف می‌شود. درمان این عارضه معمولاً در حدود ۷ تا ۱۴ روز زمان می‌برد.
لوکوپلاکیا
لوکوپلاکیا یکی از بیماری‌های زبان است که در آن سلول‌های داخل دهان به صورت بی‌رویه رشد می‌کنند. این مشکل می‌تواند سبب شکل گیری پلاک‌های سفید رنگ در درون دهان و بر سطح زبان شود. برخلاف برفک دهانی این پلاک‌ها قابل خراشیدن نیستند.
علل زمینه ساز لوکوپلاکیا همیشه شناخته شده نیست اما مصرف سیگار شایع‌ترین ریسک فاکتور برای ایجاد لوکوپلاکیا است. به علاوه این بیماری می‌تواند زمانی ایجاد شود که زبان در گذشته نزدیک تحریک شده باشد. لوکوپلاکیا معمولا خوشخیم است هر چند که می‌تواند زمینه ساز سرطان نیز باشد. بنابراین بسیار مهم است که در صورت وجود علائم به پزشک مراجعه نمایید.
لیکن پلان دهانی
لیکن پلان دهانی معمولاً شبکه‌ای از خطوط سفید برجسته است که روی زبان و در داخل گونه‌ها با ظاهر نواری وجود دارد. علت این عارضه مشخص نیست اما عموما به عنوان یک بیماری التهابی مزمن که ناشی از پاسخ سیستم ایمنی است در نظر گرفته می‌شود.
اگرچه مانیتور کردن منظم این بیماری توصیه می‌شود (در موارد نادر ممکن است که سبب ایجاد سرطان شود) اما این نوع از بیماری‌های زبان معمولا به خودی خود خوب می‌شود.
زبان سیاه مویی
زبان سیاه مویی عارضه‌ای جدی محسوب نمی‌شود. برخلاف ظاهر ناخوشایند آن، این عارضه نه درد دارد و نه خطرناک است. حفره‌های کوچکی در سطح زبان وجود دارد که به آن‌ها پاپیلا می‌گویند. در بعضی افراد این پاپیلاها به صورت فزآینده‌ای عمیق می‌شوند و بستر مناسبی برای رشد باکتری‌ها فراهم می‌شود. هنگامی که این باکتری‌ها رشد می‌کنند، ظاهر تیره و سیاهی به خود می‌گیرند و پاپیلاهای بیش از حد رشد کرده شبیه به مو می‌شوند. مهم‌ترین علت این عارضه تغییر در باکتری‌های نرمال دهانی است که پس از مصرف آنتی بیوتیک اتفاق می‌افتد.
علل زمینه‌ساز دیگر این نوع از بیماری‌های زبان شامل بهداشت ضعیف دهان، مصرف دخانیات، دیابت و یا دهان خشک است. روش های درمان این عارضه شامل بهبود رژیم، ترک مصرف دخانیات، بهبود وضعیت بهداشت دهانی و مسواک زدن مرتب می‌باشد.
تورم زبان
هنگامی که زبان به صورت ناگهانی دچار تغییر می‌شود، شایع‌ترین علت می‌تواند واکنش آلرژیک باشد. این واکنش می‌تواند نسبت به داروها، غذا و یا نیش حشرات باشد. تورم زبان می‌تواند سبب سخت شدن تنفس شود که در این صورت باید فوراً به پزشک مراجعه شود. این شکل از بیماری‌های زبان می‌تواند نشان‌دهنده یک بیماری یا مشکل زمینه‌‌ای باشد؛ مانند سندروم دان، سرطان زبان، پرکاری تیروئید و لوکمی.
همچنین تورم زبان می‌تواند ناشی از عوارض جانبی بعضی از داروها نیز باشد؛ برای مثال داروهایی که برای افزایش فشار خون ACE استفاده می‌شوند.