سازمان بهداشت جهانی
سازمان جهانی بهداشت (به انگلیسی: World Health Organization) (یا به اختصار: WHO)، یکی از آژانس‌های تخصصی سازمان ملل متحد است که نقش سازمان‌دهنده و مرجع را در نظارت بر بهداشت جامعه جهانی ایفا می‌کند.
سازمان بهداشت جهانی در واقع یکی از سازمان‌های تخصصی زیرمجموعه سازمان ملل متحد (UN) است.
تاریخچه تأسیس سازمان بهداشت جهانی
سازمان بهداشت جهانی که از آن به شکل مخفف WHO نیز نام می‌برند، یکی از سازمان‌های تخصصی زیرمجموعه سازمان ملل متحد (UN) است. سازمان ملل زیرمجموعه‌های تخصصی دیگری هم دارد که نام بسیاری از آن‌ها را شنیده‌اید (اتحادیه جهانی پست، سازمان بین‌المللی دریانوردی، بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول و …).
سال ۱۹۴۵، یعنی دقیقاً همان زمانی که سازمان ملل بعد از جنگ جهانی دوم تشکیل شد، این بحث نیز بین کشورها شکل گرفت که باید کاری برای هماهنگ کردن فعالیت‌های حوزه بهداشت و سلامت انجام شود.
این دغدغه سبب شد یک سال بعد، یعنی در ۱۹۴۶، اولین کنفرانس بین‌المللی سلامت برگزار شود. حاصل آن کنفرانس این بود که اعضا توانستند پیش‌نویس نظام‌نامه (به انگلیسی: Constitution) سازمان بهداشت جهانی را تنظیم کنند (ما معمولاً Constitution را قانون اساسی ترجمه می‌کنیم. اما در واقع هر سازمان و نهاد بزرگی هم که قرار است شکل بگیرد به Constitution نیاز دارد. بنابراین اصطلاح نظام‌نامه می‌تواند در چنین مواردی تعبیر مناسب‌تری باشد).
نظام‌نامه سازمان بهداشت جهانی در ۲۲ جولای ۱۹۴۶ با هماهنگی ۵۱ کشور تنظیم شد و قرار شد هر یک از کشورها عضویت در این سازمان را در کشور خود تصویب کنند. توافق این بود که وقتی بیش از نصف اعضا (یعنی ۲۶ کشور) این نظام‌نامه را امضا کردند، سازمان جهانی بهداشت آغاز به کار کند.
ایران چهار ماه بعد عضویت در سازمان بهداشت جهانی را پذیرفت و تصویب کرد. اما کشورهای دیگر اندکی تأخیر داشتند و نهایتاً حدود دو سال طول کشید تا بیست‌و‌ششمین کشور، عضویت در WHO را تصویب کند. دقیقاً در روز ۷ آوریل ۱۹۴۸ با امضای بلاروس و مکزیکو تعداد از ۲۵ کشور به ۲۷ کشور رسید و سازمان بهداشت جهانی تصویب شد. این روز (۱۹ فروردین ماه) در تقویم همه کشورها به روز جهانی بهداشت شناخته می‌شود.
امروز سازمان بهداشت جهانی با عضویت ۱۹۴ کشور به فعالیت خود ادامه می‌دهد و مقر اصلی آن در ژنو کشور سوییس است.
لوگو
لوگو یا آرم سازمان بهداشت جهانی هم در همان اولین مجمع رسمی، یعنی در سال ۱۹۴۸، انتخاب و تصویب شد. لوگوی سازمان بهداشت جهانی همان لوگوی سازمان ملل است که در میانه آن یک مار دور میله‌ای پیچیده است. این شکل از تصویر مار، هزاران سال نماد پزشکی و بهبود و شفا بوده است.
در سایت سازمان بهداشت جهانی توضیح داده شده که تاریخچه این نماد به افسانه‌های یونان باستان بازمی‌گردد.
مأموریت و اهداف
زمانی که سازمان بهداشت جهانی تأسیس شد، اولویت اصلی بنیان‌گذاران این سازمان، مدیریت بیماری‌های واگیردار بود (مواردی مانند ایدز، هپاتیت، مالاریا و …). اما طبیعتاً موضوعات دیگر مانند بیماری‌های ذهنی و روانی، اعتیاد و وضعیت نظام سلامت را هم مد نظر داشتند.
در طول زمان، بیشتر مشخص شد که چالش اصلی حوزه سلامت صرفاً خود بیماری نیست. بلکه اگر بخواهیم تفکر سیستمی را مبنا قرار دهیم، باید بستر شکل‌گیری و گسترش بیماری‌ها را هم لحاظ کنیم. چیزی که می‌توان آن را به رویکرد پزشکی اجتماعی (به انگلیسی: Social Medicine) نزدیک دانست.
به عنوان مثال، وقتی مردم در کشوری درآمد کافی برای تأمین یک رژیم غذایی مناسب نداشته باشند، یا دانش کم سبب شود در برابر روش‌های درمان (مثلاً واکسیناسیون) مقاومت کنند، این که یک سازمان فقط دنبال این باشد که افراد بیمارشده را درمان کرده یا پس از ایجاد همه‌گیری از رشد آن جلوگیری کند، چندان اثربخش نیست.
اما احتمالاً می‌توانید حدس بزنید که وقتی از حوزهٔ بیماری به قلمرو گسترده‌تری مثل سلامت می‌رسیم، بسیاری از کشورها در برابر سیاست‌گذاری‌ها مقاومت می‌کنند و پیشنهادها را دخالت در امور داخلی خود می‌دانند. بسیاری از کشورها ترجیح می‌دهند از دارو و درمان استفاده کنند و در شرایط بحران از کشورهای دیگر کمک بخواهند، اما نشنوند که در نظام سلامت‌شان مشکلاتی وجود دارد یا شیوه مدیریت سیاسی و اقتصادی‌شان، سبب شدت گرفتن بیماری و افزایش هزینه‌ها و کاهش اثربخشی درمان شده است.
به عنوان یک نمونه ساده، در بحث بررسی ریشه شکل‌گیری کرونا، دولت چین با کمیته‌هایی که می‌خواستند تحقیق و تفحص انجام دهند، چندان همکاری نکرد. هر دو طرف هم منطق خود را داشتند:
سازمان بهداشت جهانی معتقد بود که پیدا کردن منشاء بیماری می‌تواند به پیشگیری از همه‌گیری‌های بعدی کمک کند. پس طبیعتاً انتظار داشت چین در این مسیر به این سازمان کمک کند.
چین هم معتقد بود که چنین مسئله‌ای به امنیت داخلی این کشور برمی‌گردد و سازمان بهداشت جهانی صرفاً یک سازمان حمایتی است که حق دارد توصیه‌های خود را مطرح کند.
به همین علت این تعبیر را زیاد شنیدیم که می‌گفتند: سازمان بهداشت جهانی می‌تواند در کشورها را بزند. اما کشورها هم می‌توانند در را باز نکنند.
همه این پیچیدگی‌ها سبب شده که در طول زمان، سازمان بهداشت جهانی بین «فعالیت تخصصی و محدود در زمینه بیماری‌ها» و «فعالیت گسترده در راستای بهبود سلامت (به معنای بسیار گسترده آن)» در نوسان باشد.
سازمان بهداشت جهانی وظایف خود را در سه محور تعریف کرده است:
گسترش پوشش جهانی سلامت
در این حوزه، سازمان بهداشت جهانی می‌کوشد افراد بیشتری در سراسر جهان به خدمات پایه حوزه سلامت دسترسی پیدا کنند. تلاش برای گسترش دسترسی به دارو و تجهیزات پزشکی هم زیرمجموعه همین هدف قرار می‌گیرد.
همچنین کمک به آموزش مناسب کادر درمان در کشورها نیز از جمله اهداف اعلام شده سازمان جهانی بهداشت است.
علاوه بر این‌ها WHO می‌کوشد کشورها را تشویق و ترغیب کند تا داده‌ها و اطلاعات بیشتری در زمینه بیماری‌ها گردآوری کرده و پایش کنند. به عبارت دیگر، حوزه سلامت در جهان به سمت تصمیم‌گیری داده‌محور حرکت کند.
کمک به مدیریت وضعیت‌های اضطراری در حوزه سلامت
زمانی که وضعیت‌های اضطراری پیش می‌آید، چنان که در مورد همه‌گیری کرونا تجربه کردیم، سازمان بهداشت جهانی می‌کوشد این وضعیت‌ها را به سرعت تشخیص داده و به ارزیابی ریسک و مدیریت ریسک کمک کند. همچنین هنگامی که وضعیت سلامت در یک منطقه یا کشور در سطح شکننده قرار می‌گیرد، این سازمان می‌کوشد امکانات اولیه برای عبور از بحران را فراهم کند.
ترویج توجه به سلامت و بهزیستی
منظور از سلامت و بهزیستی، همان معنای گسترده‌تری است که کمی بالاتر به آن اشاره کردیم. یعنی بررسی عوامل اجتماعی تأثیرگذار بر بیماری‌ها و بهداشت و درمان و تلاش برای تقویت و تشویق ارتباط میان‌بخشی. به این معنا که سازمان‌های بین‌المللی دیگر هم با بحث سلامت درگیر شوند و نیز در هر کشور، نهادهای خارج از وزارت بهداشت هم نقش خود را در بهبود وضعیت سلامت و بهزیستی مردم بپذیرند و به شکل فعالانه در این امر مشارکت کنند.
موضوعاتی مثل بیماری‌های غیرواگیردار، حمایت از کادر درمان و سرمایه انسانی حوزه سلامت، تشویق توجه به سلامت روان و … هم زیرمجموعه این بخش قرار می‌گیرند.
حتماً شنیده‌اید که معمولاً با استناد به سازمان بهداشت جهانی گفته می‌شود که یک فهرست مهارت‌های ده‌گانه زندگی وجود دارد و مهارت‌هایی مانند تفکر انتقادی، همدلی، خودآگاهی، حل مسئله و تصمیم‌گیری به عنوان مهارت‌های کلیدی زندگی معرفی می‌شوند.
اگر مأموریت سازمان بهداشت جهانی را فقط محدود به دو محور قبلی بدانیم، معنا ندارد که این سازمان در چنین حوزه‌هایی اظهارنظر کند. اما چون این سازمان مأموریت خود را فراتر از بیماری می‌داند و می‌خواهد بهبود کیفیت زندگی یا بهزیستی (به انگلیسی: Well-being) را هم پوشش دهد، با این منطق، توجیه دارد که مهارت‌هایی فراتر از بهداشت روزانه را هم تبلیغ و ترویج کند.
بودجه سازمان بهداشت جهانی
بودجه سالانه سازمان بهداشت جهانی روی عددی نزدیک به هفت میلیارد دلار بسته می‌شود. این بودجه از طریق پرداخت حق عضویت و کمک‌های داوطلبانه تأمین می‌شود.
لازم به تأکید است که ساختار تأمین مالی سازمان بهداشت جهانی طی دهه‌های گذشته به کلی تغییر کرده است. زمانی که این سازمان تأسیس شد، قرار شد هزینه آن از طریق پرداخت حق عضویت پرداخت شود و از هر کشور به اندازه توانایی‌اش (بر اساس شاخص‌هایی مثل تولید ناخالص ملی) حق عضویت گرفته شود. آن زمان ۱۰۰٪ بودجه از این طریق تأمین می‌شد. اما اکنون کشورها صرفاً حدود ۲۵٪ بودجه سازمان جهانی بهداشت را تأمین می‌کنند و باقی بودجه توسط موسسات خیریه در قالب کمک‌های انسان‌دوستانه تأمین می‌شود.
مبلغ حق عضویت ایران در سازمان بهداشت جهانی
بر اساس آخرین گزارش منتشر شده از محاسبات و مطالبات سازمان بهداشت جهانی، ایران سالانه حدود ۲ میلیون دلار به عنوان حق عضویت پرداخت می‌کند.
بزرگ‌ترین حق عضویت پرداختی به سازمان بهداشت جهانی متعلق به آمریکا (حدود ۱۰۹ میلیون دلار) است. کشورهای چین و ژاپن هم با پرداخت سالانه ۵۷ و ۴۱ میلیون دلار سهم قابل‌توجهی از تأمین مالی سازمان بهداشت جهانی را بر عهده دارند.
به عنوان چند نمونه دیگر در منطقه جغرافیایی ما، امارات متحده عربی حدود ۳ میلیون دلار و عربستان سعودی حدود ۵/۶ میلیون دلار پرداخت می‌کند. حق عضویت سالانه روسیه هم حدود ۱۱/۵ میلیون دلار است.
البته این مبالغ صرفاً حق عضویت هستند و کشورهای مختلف می‌توانند مبالغی را هم به عنوان کمک داوطلبانه پرداخت کنند. مثلاً آمریکا در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ به صورت داوطلبانه نزدیک به ۹۰۰ میلیون دلار به این سازمان کمک کرد. البته این کمک‌ها همیشگی نیست. چنان‌که در دوران کرونا دونالد ترامپ که معتقد بود سازمان بهداشت جهانی حاضر نیست درباره رابطه چین و کرونا به شکل صریح اظهارنظر کند، نه‌تنها کمک‌های داوطلبانه، بلکه حتی پرداخت مبلغ حق عضویت را هم، تا زمان بررسی‌های بیشتر، به حال تعویق درآورد.
اما باید به خاطر داشته باشیم که همه این اعداد و ارقام کمتر از یک‌چهارم بودجه سازمان بهداشت جهانی هستند (حدود ۲۰٪) و باقی‌مانده این عدد توسط کمک‌های داوطلبانه افراد و سازمان‌ها تأمین می‌شود. بنا بر اعلام یورونیوز، در سال‌های اخیر بنیاد بیل و ملیندا گیس حدود ۸۸٪ از کل کمک‌های داوطلبانه به این سازمان را بر عهده داشته است؛ به عبارت دیگر چیزی در حدود سه برابر حق عضویت کل کشورهای جهان.