اسکیزوفرنی
اسکیزوفرنی، شیزوفرنی یا روانگسیختگی (به انگلیسی: Schizophrenia)، نوعی اختلال روانی مزمن است که معمولاً اثراتی نظیر تحریف واقعیت و توهم را به همراه داشته و نحوه برداشت فرد از عوامل محیطی، تفکر و شیوه رفتارهای وی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.
| اطلاعات بیماری | |
|---|---|
| نام های دیگر: | روانگسیختگی، شیزوفرنی |
| نشانه ها: | توهم (معمولا توهم شنیداری)، هذیان، اختلال تفکر |
| عوارض: | خودکشی، بیماری‌های قلبی-عروقی، بیماری‌های سبک زندگی |
| دوره معمول شروع بیماری: | بین سنین ۱۶ تا ۳۰ |
| دوره بیماری: | مزمن |
| علت(ها): | عوامل ژنتیکی و محیطی |
| عوامل خطرناک: | سابقه خانوادگی، مصرف ماری‌جوآنا در نوجوانی، مشکلات دوران بارداری، ناملایمات دوران کودکی، به دنیا آمدن در اواخر زمستان و اوایل بهار، بالا بودن سن پدر، به دنیا آمدن یا بزرگ شدن در شهر |
| روش تشخیص: | بر اساس رفتارها و تجارب بیمار و گزارش آشنایان بیمار |
| فراوانی: | ~۰٫۵٪ |
| پیش آگاهی: | کاهش ۲۰ ساله امید به زندگی |
| مرگ ها: | ~۱۷۰۰۰ (۲۰۱۵) |
این بیماری چندان شایع نبوده و بر اساس مطالعات، تنها در حدود یک درصد از جمعیت جهان به این اختلال دچار هستند.
علائم اسکیزوفرنی
علائم اسکیزوفرنی به سه گروه علائم اولیه، علائم مثبت و علائم منفی تقسیم می‌شوند.
علائم اولیه
علائم اولیه ابتلا به این اختلال عمدتاً در سال‌های نوجوانی و اوایل دهه ۲۰ زندگی مشاهده شده و غالباً به رفتارهای معمول و مشکلات نوجوانی نسبت داده می‌شود. به این ترتیب، در بسیاری از مواقع این نشانه‌ها چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرند. علائم اولیه اسکیزوفرنی عبارت‌اند از:
- تغییر مداوم دوستان یا گروه‌های اجتماعی
- کاهش تمرکز
- مشکلات خواب اعم از کم‌خوابی یا پرخوابی
- تحریک‌پذیری
- ضعیف شدن عملکرد تحصیلی و مشکل در انجام و ارائه تکالیف
علائم مثبت
علائم مثبت اسکیزوفرنی عبارت از رفتارهایی است که عموماً در افراد سالم مشاهده نمی‌شود؛ بنابراین، اطلاق این صفت به علائم به معنای مطلوب یا خوشایند بودن آن‌ها نیست. در اصل، منظور این است که پس از گذشت مدتی ممکن است این نشانه‌ها نیز به علائم اولیه اضافه شده و زندگی و روابط اجتماعی فرد را تحت تأثیر خود قرار دهند. نشانه‌های مثبت شیزوفرنی عبارت‌اند از:
توهم
توهم عبارت از تجربیاتی است که در واقع وجود نداشته و ذهن فرد آن‌ها را برای وی ایجاد می‌کند. این موارد شامل شنیدن، دیدن، بوییدن، چشیدن یا به طور کلی، حس کردن چیزهایی است که در واقعیت وجود نداشته و اطرافیان نمی‌توانند آن‌ها را تجربه کنند. لازم است توجه داشته باشید، در بین مبتلایان به شیزوفرنی توهم شنیداری و دیداری از سایر موارد شایع‌تر است.
هذیان
هذیان اعتقاد به باورهایی غیرمنطقی و خلاف واقعیت است. از شایع‌ترین انواع هذیان‌های مربوط به این اختلال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فرد مبتلا به شیزوفرنی بر این باور است که خویشان و آشنایان در صدد آزار و اذیت وی هستند.
- فرد مبتلا به شیزوفرنی کلیه رویدادهای طبیعی و رفتارهای عادی اطرافیان را سوءتعبیر کرده، آن‌ها را دارای بار معنایی خاصی دانسته و به خود نسبت می‌دهد.
- فرد مبتلا به شیزوفرنی در خلال تصورات هذیانی خود را فرد بسیار مهمی پنداشته و غالباً فکر می‌کند از قدرت‌های ماورایی برخوردار است.
- فرد مبتلا به شیزوفرنی در خلال حملات هذیانی می‌پندارد تحت کنترل فرد یا گروهی بیگانه قرار دارد. این افراد باور دارند تحت تلقین و تحمیل افکار بیگانگان قرار داشته یا ایده‌ها و نظرات شخصی آن‌ها توسط افرادی دزدیده می‌شود.
اختلالات فکری
برخورداری از روش‌های غیرمعمول تفکر یا پردازش اطلاعات از ویژگی‌های مبتلایان به این بیماری به‌حساب می‌آید. از این جمله می‌توان به عدم تمرکز، استفاده از واژه‌ها و جملات از هم گسیخته، به‌کارگیری کلمات و عبارات بی‌معنا، استفاده از واژه‌ها و عبارات آهنگین و فاقد معنا و تکرار بیش از اندازه جملات اشاره کرد.
اختلالات حرکتی
اختلالات حرکتی عبارت از تحرکات آشفته یا حالت‌های عجیب‌وغریب و غیرمعمولی است که در بیماران شیزوفرنی مشاهده می‌شود. از این جمله می‌توان به مواردی نظیر رفت‌وآمدهای مکرر و بی‌هدف در فضایی نسبتاً کوچک یا در الگویی دایره‌وار اشاره کرد.
اختلالات رفتاری
از جمله اختلالات رفتاری بیماران شیزوفرنی می‌توان پرخاش، تکرار مکرر برخی حرکات و ثابت ماندن در وضعیتی خاص برای مدتی طولانی را نام برد. در واقع، ابتلا به این بیماری کلیه فعالیت‌های هدفمند فرد را دچار اختلال می‌کند. به این ترتیب، بیمار قادر به کنترل رفتارها و واکنش‌های خود نبوده و نمی‌تواند با سایرین به‌درستی ارتباط برقرار کند.
علائم منفی
کلمه منفی صرفاً به معنای بد بودن نشانه‌ها نبوده و به معنای عدم وجود برخی ویژگی‌هایی است که در افراد سالم مشاهده می‌شود. از این میان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عدم وجود یا محدود بودن احساسات
- کمبود انرژی
- کم‌حرفی
- بی‌انگیزگی
- عدم اشتیاق به زندگی و لذت‌های آن
- عدم رعایت بهداشت و رسیدگی به وضعیت ظاهری
علائم شناختی
علائم شناختی اسکیزوفرنی عمدتاً به عدم درک اطلاعات و ناتوانایی در بهره‌گیری از آن‌ها، میزان تمرکز یا توجه و عملکرد حافظه فعال مربوط می‌شود. همچنین، تشخیص فرد درباره ابتلا به این اختلال یا عادی نبودن وضعیت از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
مراحل
مرحله مقدماتی
این مرحله با ظهور نخستین علائم همراه بوده و عمدتاً در سنین نوجوانی یا ابتدای جوانی اتفاق می‌افتد.
مرحله فعال
در این مرحله عموماً نشانه‌های ابتلا به اختلال اسکیزوفرنی نظیر توهم، هذیان، بی‌نظمی در گفتار و رفتار و سایر موارد به‌وضوح نمایان می‌شوند.
مرحله باقی‌مانده
مرحله باقی‌مانده عبارت از شرایطی است که نشانه‌های مثبت بیماری متوقف شده و با وجود این، برخی علائم منفی باقی می‌مانند. به‌عنوان مثال، توهم و هذیان فرد بیمار بهبود می‌یابد. با این حال، مواردی نظیر انزوا طلبی و بی‌تفاوتی همچنان ادامه یافته و تعاملات اجتماعی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهند.
دلایل ابتلا
علت دقیق ابتلا به اسکیزوفرنی هنوز کاملا مشخص نیست. با این حال، این اختلال نیز درست مانند سرطان و دیابت یک بیماری واقعی است که از مبنای بیولوژیکی برخوردار است.
ژنتیک یا وراثت
ممکن است این بیماری از والدین به فرزند رسیده باشد.
شیمی مغز و مدارهای آن
مغز افراد مبتلا به این بیماری احتمالاً نمی‌تواند انتقال‌دهنده‌های عصبی را کنترل کرده و مدارها یا مسیرهای مربوط به سلول‌های عصبی مؤثر بر رفتار و تفکر را تحت تأثیر قرار دهد.
ناهنجاری در ساختار مغز
مغز برخی از مبتلایان به اسکیزوفرنی از ساختاری غیرطبیعی برخوردار است. این امر ممکن است از دلایل ابتلا به این بیماری به‌حساب آید.
عوامل محیطی
مواردی نظیر عفونت‌های حاد ویروسی، قرار گرفتن در معرض برخی سموم، مصرف بعضی مخدرها نظیر ماری‌جوانا یا قرارگیری در شرایط به شدت استرس‌زا ممکن است افراد دارای ژن‌های معیوب را به اسکیزوفرنی مبتلا کند. از طرف دیگر، این بیماری عمدتاً در شرایطی بروز می‌کند که بدن با تغییرات شدید هورمونی دست به گریبان است. از این جمله می‌توان به دوران بلوغ و کهن‌سالی اشاره کرد.
انواع
پارانوئید (Paranoid)
این نوع شیزوفرنی عمدتاً در اواخر دوره نوجوانی یا اوایل دوران جوانی آغاز شده و با توهم و شک همراه است. به این ترتیب، این افراد به‌ندرت می‌توانند جایگاه شغلی خود را حفظ کرده، با افراد روابط دوستانه برقرار کرده یا حتی به پزشک مراجعه کنند.
هبفرنیک (Hebephrenic)، آشفته، بی نظم یا سازمان‌نیافته
افراد مبتلا به این نوع اسکیزوفرنی معمولاً نشانه‌هایی نظیر آشفتگی در تکلم و رفتار را بروز داده و از روحیه منزوی و بی‌تفاوتی برخوردار هستند.
بی‌تفاوت (Undifferentiated)
این نوع اسکیزوفرنی غالباً با نشانه‌هایی نظیر بی‌تفاوتی، بی‌احساسی و بی‌علاقگی همراه بوده و سبب می‌شود فرد به دنیای اطراف و مسائل مختلف علاقه و اشتیاقی نشان نداده و درست مانند یک فرد بی‌روح رفتار کند.
باقی‌مانده (Residual)
این نوع شیزوفرنی معمولاً با علائمی نظیر هذیان و توهم همراه نبوده و بیش‌تر رفتارهایی مانند انزوا طلبی، اختلال در انجام وظایف، رفتارهای غیرعادی، بی‌توجهی به بهداشت و نظافت فردی و ادراکات غیرارادی را به‌دنبال دارد.
کاتاتونیک (Catatonic)
در این نوع شیزوفرنی معمولاً برخی اختلالات حرکتی نظیر بی‌تحرکی افراطی یا فعالیت‌های شدید و گاه خشونت‌آمیز مشاهده می‌شود.
روش‌های تشخیص
با مشاهده علائم این اختلال، پزشک معالج سابقه بیمار را بررسی کرده و ممکن است برخی معاینات فیزیکی را نیز انجام دهد. از این میان می‌توان به آزمایش خون و تصویربرداری از مغز اشاره کرد. این آزمایش‌ها عمدتاً برای رد احتمال ابتلا به سایر بیماری‌های جسمانی یا مسمومیت ناشی از استفاده از مواد مخدر یا برخی داروها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
تا امروز هیچ آزمایش خاصی برای تشخیص اسکیزوفرنی ابداع نشده است.
در صورت موجود نبودن دلایل جسمانی، ممکن است فرد مبتلا به روانپزشک یا روانشناس ارجاع داده شود. این متخصصان از طریق مصاحبه و به‌کارگیری ابزارهای ویژه ارزیابی وضعیت روانی و بررسی گزارش علائم و مشاهدات خود بیماری اسکیزوفرنی را تشخیص می‌دهند.
روش‌های درمان
درمان اسکیزوفرنی به معنای کاهش علائم و پایین آوردن احتمال عود یا بازگشت نشانه‌ها است.
درمان دارویی
درمان دارویی شیزوفرنی شامل استفاده از برخی داروهای ضد روان‌پریشی بوده و به تسکین آزاردهنده‌ترین علائم نظیر توهم، هذیان و اختلالات فکری کمک می‌کند. از رایج‌ترین گروه‌های دارویی مناسب این بیماری می‌توان موارد زیر را نام برد:
- داروهای ضد روان‌پریشی
- داروهای تثبیت‌کننده خلق‌وخو
- داروهای ضدافسردگی
- ترکیب برخی داروهای یاد شده
در میان طیف گسترده‌ای از داروهای احتمالی مناسب برای بهبود نشانه‌های اسکیزوفرنی، کلوزاپین (Clozapine) تنها موردی است که توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) تأیید شده است. این دارو عمدتاً در موارد مقاوم به درمان کاربرد داشته و برای کاهش احتمال خودکشی در برخی بیماران در معرض خطر تجویز می‌شود.
با این حال، تجویز دارو تنها باید با نظر پزشک انجام شده و مصرف آن نیز باید تحت‌نظر وی صورت گیرد.
مراقبت‌های ویژه تخصصی (CSC)
مراقبت‌های ویژه تخصصی (CSC) عبارت از یک رویکرد تیمی است که با ظهور نخستین علائم به‌منظور بهبود اسکیزوفرنی به‌کار گرفته شده و در خلال آن ترکیبی از روش‌های درمانی گوناگون نظیر دارو، مشاوره روانپزشکی، خدمات اجتماعی، اشتغال و آموزش مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش درمانی تا جای ممکن خانواده بیمار را نیز دخیل می‌کند. درمان زود هنگام تنها راه دستیابی به موفقیت و هدایت بیمار به سمت یک زندگی عادی است.
درمان روان‌شناختی
در اغلب موارد، مصرف دارو تنها می‌تواند علائم اسکیزوفرنی را تسکین دهد. با این حال، استفاده از روش‌های درمان روان‌شناختی در بهبود مشکلات رفتاری، روانی، اجتماعی و شغلی ناشی از ابتلا به این بیماری مؤثر خواهد بود. به این ترتیب، فرد بیمار می‌تواند علائم اولیه را شناسایی کرده، نشانه‌ها را مدیریت کرده و از شدت گرفتن اختلال پیشگیری کند. درمان روان‌شناختی دارای انواع مختلفی است:
توان‌بخشی
توان‌بخشی عمدتاً بر بهبود مهارت‌های اجتماعی، آموزشی و شغلی تمرکز داشته و به منظور ایجاد احساس استقلال هر چه بیش‌تر در این بیماران به‌کار می‌رود.
اصلاح شناختی
اصلاح شناختی به معنای استفاده از تکنیک‌های مناسب برای جبران مشکلات ناشی از پردازش اطلاعات است.
روان درمانی
روان درمانی فرآیندی است که به بیمار کمک می‌کند وضعیت فعلی خود را بهتر درک کرده و علاوه بر مقابله با آن مهارت‌های حل مسئله را نیز بیاموزد.
مشاوره خانوادگی
مشاوره خانوادگی به اعضاء خانواده بیمار کمک می‌کند با روش‌های مقابله، پیشگیری و کمک به آن‌ها آشنایی یابند.
بستری کردن
اغلب بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی به‌صورت سرپایی معاینه شده و با تجویز دارو و مشاوره بهبود می‌یابند. با این حال، تعدادی از این افراد ممکن است به بستری شدن در بیمارستان نیاز داشته باشند. این روش بیش از همه برای بیمارانی کاربرد دارد که به آسیب زدن به خود یا سایرین تمایل نشان داده و نمی‌توانند در خانه از خودشان مراقبت کنند.
الکتروشوک درمانی (ECT)
در این روش، الکترودهایی به پوست سر فرد بیمار متصل شده و در حالت بیهوشی، شوک الکتریکی خفیفی به مغز ارسال می‌شود. یک دوره الکتروشوک درمانی معمولاً شامل ۲ تا ۳ جلسه در هفته بوده و این روند به مدت چند هفته ادامه می‌یابد. با استفاده از این تکنیک، به‌تدریج خلق‌وخوی فرد بیمار بهبود می‌یابد. شوک الکتریکی کنترل شده می‌تواند بر روی انتقال‌دهنده‌های عصبی مغز تأثیرگذار بوده و در تسکین نشانه‌هایی نظیر افسردگی و اختلال دو قطبی مؤثر باشد. این روش درمانی معمولاً هنگامی تجویز می‌شود که مصرف دارو یا مشاوره‌های روانپزشکی نمی‌توانند به فرد مبتلا کمک کنند.
تحریک عمیق مغز (DBS)
تکنیک تحریک عمیق مغز (DBS) در حال بررسی است تا در آینده بتوان با تحریک مناطق خاصی از مغز، برخی اختلالات روانی نظیر شیزوفرنی را کنترل کرد.