شیمی درمانی
شیمی درمانی به روش درمان دارویی بیماری‌هایی مانند سرطان گفته می‌شود. این درمان که بر روی بیماران سرطانی انجام می‌شود، بسیار گسترده بوده و جوانب زیادی دارد.
واژه شیمی درمانی (chemotherapy) مربوط به داروهایی است که رشد سلول‌های سرطانی را در بدن مختل کرده و نمی‌گذارد سلول‌ها تکثیر شوند. این عمل و کشتن سلول‌های در حال تکثیر، به گونه‌ای است که به نوع سرطان و درصد پیشرفت آن در بدن فرد مبتلا بستگی دارد.
بر اساس مطالعات انجام شده بر روی بدن انسان، ثابت شده است سلول‌های بدن همواره در حال تقسیم هستند و جایگزین سلول‌های دیگر میشوند. هنگام ابتلای فرد به سرطان، رشد این سلول‌ها و تقسیماتشان به قدری بیشتر می‌شود که سلول‌های سالم بدن را نیز به خطر می‌اندازد. داروهای شیمی درمانی نیز در اصل برای جلوگیری از این امر به بیمار داده می‌شود.
روش انجام
روش این درمان به دو صورت تزریقی و یا استفاده از قرص است. در درمان سرطان به شیوه استفاده از قرص، پزشک با توجه به سطح بیماری، داروهای مخصوصی را تجویز می‌کند که این داروها از رشد و تکثیر سلول‌ها در بدن جلوگیری می‌کنند. لیست داروهای شیمی درمانی سرطان و تعداد جلسات آن به نظر پزشک بستگی دارد و کارایی هر کدام از داروهای سرطانی متفاوت است. هر کدام از داروهای کموتراپی، به روش‌های متفاوتی جلوی رشد سلول‌های سرطانی را می‌گیرد.
انواع
کودکان
شیمی درمانی کودکان کمی با بزرگسالان تفاوت دارد. در این روش درمانی باید متخصص هماتولوژی و انکولوژی کودکان با متخصصین شیمی درمانی همکاری کنند. سرطان‌های کودکان بیشتر در زمینه سرطان غده تیروئید، اشکال مختلف سرطان دهان و سرطان خون هستند.
معمولا در شیمی درمانی کودکان روش‌های ترکیبی دیگری هم استفاده میشوند. یکی از این روش‌ها ایمونوتراپی است که یک روش جدید در درمان سرطان در کودکان است و می‌تواند موثرتر باشد. دوره‌های درمانی استراحت هم دارند و باید کودک ریکاور شود. در غیر اینصورت آسیب‌های جدی در روند رشد او مشاهده خواهد شد. اگر در کودک خود عارضه خلط خونی مشاهده کردید فوراً به پزشک مراجعه کنید.
زنان و مردان
شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد تفاوت‌های جنسی بر پیشگیری، استعداد سرطان، پیشرفت، بقا و پاسخ به درمان‌های مختلف سرطان تأثیر می‌گذارد. بیشتر سرطان سینه، سرطان رحم، سرطان واژن و سرطان تخمدان پیشرفته در زنان رخ می‌دهد.
تأثیر جنسیت بیولوژیکی بر اتیولوژی سرطان به طور کامل مشخص نشده است، اما شواهد واضحی وجود دارد که نشان می‌دهد شیوع و پاسخ به بیماری سرطان در مردان و زنان یکسان نیست.
سالمندان
لازم به یادآوری است که شیمی درمانی می‌تواند یک گزینه درمانی برای بیماران در هر سنی باشد. در خصوص افراد مسن قبل، حین و بعد از شیمی درمانی باید مراقبت‌های بیشتری صورت بگیرد؛ زیرا بیشتر آن‌ها به بیماری‌های قلبی، فشار خون و دیابت مبتلا هستند. همچنین برای جلوگیری از ریسک ابتلا به بیماری‌هایی مانند سرطان مثانه و سرطان پروستات بدخیم بهتر است مراقبت‌ها را تا حد امکان بیشتر کرد.
عوارض
کاهش گلبول‌های قرمز و کم خونی
کاهش تعداد گلبول‌های قرمز که مسئول اکسیژن‌رسانی در کل بدن هستند، موجب ایجاد کم خونی، تپش قلب، خستگی و نفس کم‌آوردن می‌شود. مصرف منابع غذایی سرشار از آهن مثل گوشت، حبوبات، سبزیجات، مغزها و غیره به تولید گلبول قرمز بیشتر در بدن، به خصوص در افرادی که دچار عوارض شیمی درمانی سرطان سینه شده‌اند، کمک می‌کند.
کاهش پلاکت خون و خونریزی
کاهش پلاکت‌های خون که به لخته شدن خون کمک می‌کنند، منجر به عارضه ترومبوسیتوپنی می‌شود. خونریزی لثه و بند نیامدن خون هم از دیگر عوارض جانبی شیمی درمانی هستند.
مشکلات بارداری و کاهش میل جنسی
کاهش میل جنسی یکی از مشکلات شایع در طول درمان است که پس از اتمام دوره درمان برطرف می‌شود. داروها روی باروری مردان و زنان اثر سوء می‌گذارند و ممکن است منجر به نقص مادرزادی در جنین گردد. به همین دلیل توصیه می‌شود در طول فرآیند درمان فرد باردار نشود و دست کم تا یک سال پس از درمان هم همچنان به روش پیشگیری از بارداری ادامه دهد.
مشکلات حافظه
عدم تمرکز، مشکل در حافظه کوتاه‌مدت و فقدان تفکر منسجم از جمله مشکلات شایعی هستند که در طول شیمی‌درمانی گزارش میشوند. تغییرات خلقی و افسردگی هم ممکن است در این دوره بروز پیدا کنند.
اختلال شنوایی
کاهش موقتی یا دائمی شنوایی از دیگر عوارض جانبی شیمی درمانی است که در برخی بیماران دیده می‌شود.
التهاب غشای مخاطی
معمولا ۷ تا ۱۰ روز بعد از شروع درمان، التهاب غشای مخاط دهانی ظاهر خواهد شد. در نتیجه آن در گوشه لب، دهان و روی زبان زخم‌هایی تشکیل میشوند که ممکن است خونریزی هم داشته باشند. معمولا التهاب غشای مخاطی دو هفته بعد از اتمام مراحل درمان از بین می‌رود. در اینباره پزشکان جهت پیشگیری، اشکال مختلف سرطان دهان را هم جدی می‌گیرند.
خستگی بیش از اندازه بعد از شیمی درمانی
یکی‌دیگر از عوارض جانبی شیمی درمانی که میان بیماران رواج دارد، خستگی مفرط مداوم یا خستگی ناشی از انجام بعضی کارهای خاص است. توصیه می‌شود در دوران درمان، فعالیت سنگین بدنی انجام ندهید و زمان بیشتری استراحت کنید. گاهی هم خستگی مفرط، ناشی از کاهش گلبول قرمز خون است که حتما باید در مورد آن با پزشک متخصص انکولوژیست مشورت کنید. این مورد می‌تواند از عوارض شیمی درمانی تزریقی باشد.
ریزش مو
یکی از علل ریزش مو در بیماران سرطانی شیمی‌درمانی است. حتی اگر تا به حال بیمار شیمی درمانی را از نزدیک ندیده باشید، اما تصاویر زیادی از بیماران مبتلا به سرطان در حال تراشیدن موهای‌شان دیده‌اید. معمولا چند هفته پس از اینکه مراحل درمان شروع می‌شود، موها (موهای هر قسمت از بدن) نازک و شکننده شده و کم‌کم شروع به ریزش می‌کنند. حتی ریزش ابرو هم در برخی بیماران مشاهده می‌شود. این عارضه جانبی فشار روحی و روانی بیشتری به بیمار وارد می‌کند ولی چندان ضرری برای سلامتی‌اش ندارد.
کاهش گلبول‌های سفید خون و افزایش احتمال عفونت
شروع شیمی درمانی سبب کاهش تعداد گلبول‌های سفید و ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن می‌شود که به آن عارضه نوتروپنی می‌گویند. از آنجایی‌که گلبول‌های سفید مسئول حفظ ایمنی بدن و مبارزه با عفونت هستند، کاهش این گلبول‌ها که دکتر از طریق بررسی wbc در آزمایش خون به آن پی می‌برد، می‌تواند میزان آسیب‌پذیری بدن در مقابل عفونت‌ها را افزایش دهد.
داروهای شیمی درمانی
داروهای این بیماری در دسته‌های مختلفی قرار دارند. در زیر، لیست داروهای شیمی درمانی آورده شده است:
- داروهای آلکیله کننده
- داروهای نیتروزو اوره
- آنتی متابولیت‌ها
- داروهای آنتی تومور
- داروهای مهارکننده توپوایزومراز
- داروهای مهارکننده میتوتیک
- کوتیکواستروئیدها
- سایر داروهای مربوط به غدد سرطانی
داروهای معمول
ده‌ها داروی شیمی درمانی وجود دارد که پزشکان می‌توانند آن‌ها را تجویز کنند. این داروها اغلب بر اساس نحوه عملکرد و ترکیبات سازنده آن‌ها به گروه‌هایی تقسیم میشوند. هر گروه از داروها به روش متفاوتی سلول‌های سرطانی را تخریب یا کوچک می‌کند.
برخی از داروها به DNA سلول‌های سرطانی آسیب می‌رسانند تا آن‌ها را از ساخت نسخه‌های بیشتر از خود بازدارند. این داروها عوامل آلکیله کننده نامیده میشوند و قدیمی‌ترین نوع شیمی درمانی هستند. آن‌ها سرطان‌های مختلفی مانند سرطان خون، لنفوم، بیماری هوچکین، مولتیپل میلوما، سارکوم و همچنین سرطان‌های پستان، ریه و تخمدان را درمان می‌کنند. سیکلوفسفامید، ملفالان و تموزولومید نمونه‌هایی از عوامل آلکیله کننده هستند. با اینکه این داروها سلول‌های بد را از بین می‌برند، اما می‌توانند مغز استخوان را نیز در این پروسه از بین ببرند؛ این امر می‌تواند موجب بروز لوسمی در سال‌های بعد شود. برای کاهش این خطر می‌توانید داروها را در دوزهای پایین مصرف کنید. یک نوع عامل آلکیله کننده – داروهای پلاتینوم مانند کاربوپلاتین، سیس پلاتین یا اگزالی پلاتین – خطر کمتری در ایجاد سرطان خون دارد.
یک نوع داروی شیمی درمانی در متابولیسم طبیعی سلول‌ها تداخل ایجاد می‌کند و همین امر موجب توقف رشد آن‌ها می‌شود. به این داروها آنتی متابولیت گفته می‌شود. پزشکان اغلب از آن‌ها برای درمان سرطان خون و سرطان‌های پستان، تخمدان و روده استفاده می‌کنند. داروهای این گروه شامل 5 -فلورواوراسیل، 6-مرکاپتوپورین، سیتارابین، جمسیتابین و متوترکسات و داروهای متعدد دیگر است.
شیمی درمانی آنتراسیکلین آنزیم‌های داخل DNA سلول‌های سرطانی که به تکثیر و رشد آن‌ها کمک می‌کنند را مورد تهاجم قرار می‌دهد. آن‌ها برای سرطان‌های بسیاری کاربرد دارند. اکتینومایسین- D، بلائومایسین، داونوروبیسین و دوکسوروبیسین شماری از این داروها هستند. دوزهای بالای آنتی بیوتیک ضد تومور می‌تواند به قلب یا ریه‌ها آسیب برساند. بنابراین پزشک مجبور است آن‌ها را برای مدت کوتاهی تجویز کند.
داروهایی به نام بازدارنده‌های میتوزی سلول‌های سرطانی را از ساخت نسخه‌های بیشتری از خود بازمی‌دارند. آن‌ها همچنین می‌توانند بدن را از ساخت پروتئین‌هایی که سلول‌های سرطانی برای رشد به آن‌ها نیازمند هستند، بازدارند. پزشکان ممکن است آن‌ها را برای سرطان‌های پستان و ریه و انواع میلوما، سرطان خون و لنفوم تجویز کنند. مهارکننده‌های میتوزی شامل دوکتاکسل، استراموستین، پاکلیتاکسل و وینبلاستین هستند.
نوع دیگری از داروها، که مهار کننده‌های توپوایزومراز نامیده میشوند، نیز آنزیم‌هایی که به تقسیم و رشد سلول‌های سرطانی کمک می‌کنند را مورد حمله قرار می‌دهند. آن‌ها برخی از انواع سرطان خون و سرطان ریه، تخمدان و روده‌ها را درمان می‌کنند. این گروه از داروها شامل اتوپوزید، ایرینوتکان، تن پوزید و توپوتکان هستند. با این حال برخی از آن‌ها ممکن است شانس ابتلا به سرطان دیگری را طی چند سال بعد افزایش دهند.
استروئیدها داروهایی هستند که مانند هورمون‌های بدن عمل می‌کنند. آن‌ها در درمان بسیاری از سرطان‌ها مفید هستند و می‌توانند شما را در برابر بروز حالت تهوع و استفراغ پس از دوره شیمی درمانی حفظ کنند؛ همچنین می‌توانند از واکنش‌های آلرژیک نسبت به برخی داروها جلوگیری کنند. پردنیزون، متیل پردنیزولون و دگزامتازون از جمله استروئیدهایی هستند که پزشک ممکن است تجویز کند.
تاثیرات قرص‌های شیمی درمانی
داروی شیمی درمانی تاثیراتی بر روی بدن دارد که می‌تواند این بیماری را به‌طور کامل از بین ببرد و یا روند پیشرفت آن را کُند کند. در زیر به این تاثیرات اشاره شده است:
این داروها از تکثیر سلول‌های زائد جلوگیری می‌کنند.
منشا غذایی سلول‌ها، هورمون‌ها و آنزیم‌ها هستند. بیمار با مصرف داروی ضد سرطان، اجازه تغذیه سلول‌ها را نمی‌دهد.
خزان یاخته‌ای (به انگلیسی: Apoptosis) در سلول‌ها اتفاق می‌افتد.
رشد مویرگ‌های تازه را دچار اختلال می‌کند تا خون‌رسانی به غده سرطانی کم شود.