انگل
انگل (به انگلیسی: Parasite) ارگانیسمی است که برای ادامه حیات خود، از یک موجود زنده دیگر تغذیه می‌کند.
انگل‌ها جاندارانی با تنوع گونه‌ای بسیار زیاد شامل برخی از قارچ‌ها، ویروس‌ها، باکتری‌ها، کرمها، شپش و آمیب‌ها هستند و میزبان‌های متعددی مانند انسان، حیوانات و گیاهان دارند.
چرخه زندگی انگل
همه انگل‌ها یک چرخه زندگی دارند که به دو بخش تقسیم می‌شود. بخشی از آن را در بدن میزبان و بخشی دیگر را در بدن انتقال دهنده واسط یا طبیعت سپری می‌کنند. انگل در بدن میزبان، مراحل رشد، تولید مثل و انتقال را طی می‌کند. به طور کلی چرخه زندگی انگل‌ها، دو نوع دارد:
چرخه زندگی مستقیم
انگل بالغ در بیشتر چرخه حیات خود، دارای یک میزبان است و به صورت مستقیم، از میزبانی به میزبان دیگر انتقال می‌یابد. این نوع انگل‌ها معمولا میزبان واسط ندارند و می‌توانند در طبیعت به حیات خود ادامه دهند. بنابراین به آنها انگل اختیاری گفته می‌شود. برای زنده ماندن، اغلب انگل‌های آزاد و تک‌سلولی، در طبیعت به دور خود کیست ایجاد می‌کنند.
چرخه زندگی غیر مستقیم
انگل بخشی از چرخه حیات خود را در میزبان حد واسط سپری می‌کند و انگل اجباری نام دارد. میزبان واسط اغلب دچار هیچ بیماری و علائمی نمی‌شود. انگل بالغ در بدن میزبان نهایی تولیدمثل می‌کند و در میزبان وابسته رشد و نمو می‌یابد؛ مانند لیشمانیا.
برخی انگل‌ها نیز در بخشی از چرخه زندگی خود وابسته و در بخشی از آن آزادزی هستند.
طبقه‌بندی انگل‌ها
انگل‌ها بر اساس معیارهای متعددی قابل طبقه‌بندی هستند. به طور مثال از نظر تعداد میزبان دو دسته دارند:
- انگل‌های تک‌میزبان: این انگل‌ها نیاز به میزبان واسط ندارند؛ مانند کرم آسکاریس.
- انگل‌های چندمیزبان: این انگل‌ها دو یا چند میزبان دارند که بین آنها منتقل می‌شوند و هر بخش از چرخه حیات خود را در بدن یکی از آنها طی می‌کنند.
انگل‌ها از نظر مدت زمان زندگی در بدن میزبان شامل گروه‌های زیر می‌شوند:
- انگل تصادفی: این انگل‌ها به دو صورت آزاد و چسبیده به میزبان زندگی می‌کنند.
- انگل موقت: این انگل‌ها فقط مدتی از چرخه حیات خود را در بدن میزبان هستند.
- انگل دائم: این نوع از انگل‌ها برای حیات کاملا به میزبان وابسته هستند و خارج از آن زنده نمی‌مانند.
انگل‌ها از نظر محل رشد و تکثیر، به دو گروه قابل تقسیم هستند:
- انگل‌های برون‌زی (Ectoparasites): این نوع از انگل‌ها در سطح بدن موجود دیگر قرار می‌گیرند و از او تغذیه می‌کنند، مانند کک و شپش.
- انگل‌های درون‌زی (Endooparasites): این نوع از انگل‌ها وارد بافت‌های مختلف درون بدن موجود زنده می‌شوند، مانند انواع کرم‌های انگلی.
انگل‌های درون‌زی خود در سه دسته جای می‌گیرند:
- انگل پروتوزوآ (Protozoan Parasite)
- کرمها (Helminths)
- کرم‌های نواری (Tapeworms)
انگل‌های برون‌زی
این انگل‌ها در سطح بدن موجودات زندگی کرده و معمولا از خون آنها تغذیه می‌کنند. موارد شایع‌تر انگل‌های برون‌زی شامل موارد زیر می‌شوند:
- ساس: پوست و بینایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و از طریق لباس و پارچه‌ها منتقل می‌شود.
- شپش بدن: انتقال مقاربتی، تماس پوستی، لباس و تخت‌خواب مشترک از روش‌های انتقال آن هستند.
- شپشک: قسمت تناسلی و پلک‌های چشم را آلوده می‌کنند. از طریق تماس جنسی، تماس پوستی، لباس و تخت‌خواب مشترک انتقال می‌یابد.
- دمودکس: روی پوست زندگی می‌کند و افزایش تعداد آن، به علائمی مانند جوش پوستی، ریزش ابرو و مژه‌ها می‌انجامد. تماس پوستی طولانی مدت، راه انتقال دمودکس است.
- گال: از طریق تماس جنسی، تماس پوستی، لباس و تخت‌خواب مشترک منتقل می‌شود.
- پیچ کرم (Screwworm): توسط نوعی مگس منتقل می‌شود. پوست و زخم‌ها را آلوده می‌کند و در قسمت‌های مرکزی آمریکا و جنوب آفریقا شیوع دارد.
- شپش سر: روی پوست سر زندگی می‌کند و موها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بزاق ترشح شده از دهان این نوع شپش، عامل خارش سر و ریزش مو است.
انگل‌های درون‌زی
انگل‌های پروتوزوآ
پروتوزوآ یوکاریوت‌های تک‌سلولی هستند. برخی گونه‌های آنها انگلی و میزبان آنها انسان است. انگل‌های پروتوزوآ بر اساس نوع حرکت، به ۴ دسته تقسیم‌بندی می‌شوند:
- سارکودینا (Sarcodina): حرکات آمیبی دارند.
- ماستیگوفورا (Mastigophora): با فلاژلوم حرکت می‌کنند.
- سیلوفورا (Ciliophora): با مژک‌های فراوان خود جابجا می‌شوند.
- اسپوروزوآ (Sporozoa): فرم بالغ این دسته، فاقد تحرک است.
انگل پلاسمودیوم
پلاسمودیوم (به انگلیسی: Plasmodium) عامل بیماری مالاریا است. این بیماری سالانه بیش از ۲۰۰ میلیون فرد را مبتلا می‌کند و سبب مرگ بیش از یک میلیون نفر و خصوصا کودکان می‌شود. پلاسمودیوم، دو میزبان شامل نوعی پشه و انسان دارد. در پشه، تولیدمثل جنسی انجام می‌دهد و تخم (اووسیت) ایجاد می‌کند. تخم‌ها درون ساختارهایی کیسه مانند و دارای تعداد زیادی انگل‌های کوچک هستند که با نیش پشه مبتلا به عفونت، به انسان انتقال می‌یابند. تخم پلاسمودیوم از طریق جریان خون وارد کبد خواهد شد و در آنجا شروع به تولیدمثل غیر جنسی می‌کند. پلاسمودیوم در نهایت سبب آلودگی گلبول‌های قرمز خون می‌شود.
رشد و تکثیر پلاسمودیوم در گلبول‌های قرمز، با علائم زیر همراه است:
انگل ژیاردیا
انگل «ژیاردیا» (به انگلیسی: Giardia) پروتوزوآ است و در روده انسان زندگی می‌کند. آلودگی با ژیاردیا شیوع به نسبت بالایی دارد و درصد بالایی از عفونت‌های انگلی منتقل شده از آب را تشکیل می‌دهد. بیماری از طریق غذا و آب آلوده به کیست‌های ژیاردیا، منتقل می‌شود. کیست‌ها نوع غیر فعال انگل هستند و با یک پوشش خارجی سخت، در مقابل محیط حفاظت ایجاد می‌کنند. به محض ورود به بدن، کیست تخریب و انگل در روده وارد فاز فعال می‌شود و شروع به تغذیه و رشد می‌کند. علائم ابتلا به ژیاردیا، دردهای شکمی، اسهال و نفخ هستند.
تریکوموناس واژینالیس
برخی گونه‌های انگل، در بافت‌های حفرات و مجاری بدن زندگی می‌کنند. «تریکوموناس واژینالیس» (به انگلیسی: Trichomonas vaginalis)، در مجاری ادراری-تناسلی زنان و مردان یافت می‌شود. ۷۰٪ از مبتلایان هیچ علائمی ندارند اما در صورت بروز، نشانه‌ها شامل موارد زیر هستند:
- درد واژینال
- تکرر ادرار
- دفع ادرار با درد
واژینالیس به صورت غیرجنسی تکثیر می‌شود و فرم کیستی ندارد و بنابراین قادر به زندگی خارج از بدن میزبان نیست. این انگل انتقال مقاربتی دارد و در آمریکا سالیانه حدود سه میلیون نفر را مبتلا می‌کند.
کرمها
«کرمها» (به انگلیسی: Helminths) ارگانیسم‌های پرسلولی هستند که در مرحله بلوغ، با چشم غیر مسلح دیده می‌شوند. کلمه «Helminths» از ریشه لاتین آن به معنای «کرم» گرفته شده است. این موجودات به دو شکل انگلی و آزاد در طبیعت زندگی می‌کنند. کرم روده‌ای ۳ گروه اصلی دارد که انگل انسان هستند و بر اساس شکل خود تقسیم‌بندی می‌شوند:
- کرم نواری: به طور معمول در روده یا خون وجود دارد.
- کرم قلابدار: در دستگاه گوارش زندگی می‌کند.
- کرم حلقوی یا لوله‌ای: فرم بالغ آن می‌تواند در لوله گوارشی، خون، سیستم لنفاوی یا بافت‌های زیر پوستی جای بگیرد. در دوران لاروی، قادر به زندگی در بافت‌های مختلف بدن هستند.
شیستوزوما
«شیستوزوما» (به انگلیسی: Schistosoma)، نوعی کرم نواری است که در رگ‌های خونی زندگی می‌کند و بیماری ناشی از آن به عنوان «لکه‌های خونی» شناخته می‌شود. بیش از ۲۰۷ میلیون نفر در سراسر دنیا و خصوصا آفریقا، عفونت شیستوزوما دارند. چرخه زندگی آن، با آشامیدن و شنا در آب، خوردن غذای آلوده به مدفوع و ادرار، در بدن میزبان آغاز می‌شود. شنا در آب آلوده، موجب ورود انگل به پوست و سپس سیاهرگ‌ها خواهد شد. علائم عفونت شیستوزوما عبارتند از:
عدم درمان عفونت با شیستوزوما، به آسیب کبدی، درد شکم و دفع خون در ادرار و مدفوع می‌انجامد.
کرم‌های نواری
کرم نواری در روده زندگی و تخم‌ریزی می‌کند و از طریق مدفوع فرد مبتلا، انتقال می‌یابد. خوردن گوشت خوک و گاو نپخته یا نیم‌پز که از گیاهان آلوده تغذیه کرده‌اند، راه انتقال لارو یا تخم کرم نواری به روده انسان است. کرم پس از بالغ شدن، با کمک قلاب یا دهان مکنده به دیواره روده می‌چسبد و گاهی لاروهای کرم نواری، درون بافت ماهیچه‌ای می‌روند.
علائم عفونت انگلی
علائم عفونت‌های انگلی بسته به ارگانیسم متفاوت است؛ به عنوان مثال:
- تریکومونیازیس: عفونت مقاربتی است که توسط انگل ایجاد می‌شود و اغلب علائمی ایجاد نمی‌کند. در بعضی موارد، ممکن است سبب خارش، قرمزی، تحریک و ترشحات غیرمعمول در ناحیه تناسلی شما شود.
- ژیاردیازیس: ممکن است سبب اسهال، گاز معده، ناراحتی معده، مدفوع چرب و کم آبی شود.
- کریپتوسپوریدیوز: ممکن است سبب گرفتگی معده، درد معده، حالت تهوع، استفراغ، کمبود آب، کاهش وزن و تب شود.
- توکسوپلاسموز: ممکن است علائمی شبیه به آنفولانزا ایجاد کند؛ از جمله غدد لنفاوی متورم و درد یا دردهای عضلانی که می‌تواند بیش از یک ماه طول بکشد.
درمان انگل
پنج مسیر درمانی اصلی، برای عفونت‌های انگلی وجود دارد:
- دارو درمانی: دارو به صورت اختصاصی برای نوع انگل انتخاب و حداقل چند هفته مصرف می‌شود.
- درمان مکمل یا جایگزین: اثرات سریع‌تر و عوارض جانبی کمتری دارند و می‌توان در کنار داروهای اختصاصی از این روش‌ها بهره برد.
- رژیم درمانی: متعادل ساختن رژیم غذایی، رشد و تکثیر انگل را کند می‌کند.
- گیاهان طبی: باید توجه داشت که هرگونه درمان گیاهی و سنتی، باید با پزشک هماهنگ شده باشد تا از بروز تداخل و عارضه جانبی جلوگیری شود.
- جراحی: در صورت زیاد شدن تعداد انگل‌ها و بزرگ شدن آنها و همچنین ورود به بافت یا وجود خطری مانند نابینایی، جراحی انجام می‌گیرد و انگل‌ها خارج می‌شوند.
رژیم درمانی
رعایت نکات تغذیه‌ای که در ادامه آورده شده‌اند، به کاهش رشد و تکثیر انگل و دفع سریع‌تر آنها از بدن، کمک می‌کنند:
- از مصرف کربوهیدرات یا قند فراوان بپرهیزید.
- مایعات فراوان بنوشید تا به دفع سریع‌تر تخم و لاروهای انگل کمک کند.
- مصرف فراوان فیبر را فراموش نکنید.
- استفاده از پروبیوتیک‌ها که سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کنند.
- مصرف ویتامین C علاوه بر تقویت ایمنی بدن، موجب کاهش اسهال می‌شود.
- زینک یکی از عناصر تقویت‌کننده قدرت ایمنی بدن است اما با برخی داروها خصوصا آنتی‌بیوتیک‌ها تداخل داشته و در بیماران مبتلا به «HIV» منع مصرف دارد. بنابراین قبل از استفاده با پزشک مشورت کنید.