خلافت عباسی

خلافت عباسی یا خلافت بنی‌عباس یا عباسیان، سومین سلسله از خلافت‌های اسلامی پس از خلفای راشدین و امویان بود که از سال ۱۳۲ تا ۶۵۶ هجری قمری (۷۵۰ تا ۱۲۵۸ میلادی) حکومت می‌کرد. این خلافت توسط نوادگان عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اسلام (ص)، بنیان نهاده شد و نام خود را از او گرفته‌اند. عباسیان با شعار «الرضا من آل محمد» و با بهره‌گیری از نارضایتی عمومی به ویژه در خراسان، موفق به سرنگونی خلافت اموی و برپایی حکومتی با رنگ و هویت جدید شدند.

قلمروی عباسیان

نسب و پیشینه عباسیان

عباسیان از خاندان بنی‌هاشم و از شاخه قریش بودند. نسل آنان به عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اسلام، می‌رسید. شجره‌نامه دو خلیفه نخست عباسی، یعنی ابوالعباس سفاح و برادرش منصور، به شرح زیر است:

عبدالله (سفاح یا منصور) بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب.

از جمله چهره‌های برجسته در میان اجداد بنی‌عباس می‌توان به عبدالله بن عباس، از پیروان امام علی (ع)، اشاره کرد که در زمان حکومت ایشان حاکم بصره بود. او از راویان برجسته حدیث در منابع شیعه و سنی بود. پسرش، علی بن عبدالله، در شب شهادت امام علی (ع) به دنیا آمد. پدرش به احترام آن شب نام او را «علی» گذاشت.

محمد بن علی بن عبدالله که به «ذوالثفنات» (دارای آثار سجده بر پیشانی) شهرت داشت، بنیان‌گذار واقعی نهضت عباسیان بود. او سازمانی سری از داعیان تشکیل داد و با تمرکز ویژه بر خراسان، مقدمات قیام علیه بنی‌امیه را فراهم ساخت.

دعوت و قیام عباسیان

مرحله اول: دعوت مخفیانه

از سال ۱۰۰ تا ۱۲۸ قمری، دعوت عباسیان به‌طور کاملاً پنهانی و دور از اقدامات نظامی انجام می‌شد. در این مرحله، شخصیت‌هایی چون مسیرة عبدی، ابوسلمه خلال و بکیر بن ماهان در عراق و عکرمه سراج، خداش بلخی و سلیمان بن کثیر خزاعی در خراسان، نقش‌آفرین بودند.

مرحله دوم: قیام نظامی با رهبری ابومسلم

پس از انتصاب ابومسلم خراسانی به‌عنوان نقیب‌النقباء در خراسان توسط ابراهیم امام، مرحله نظامی قیام آغاز شد. ابومسلم با استفاده از هویت ایرانی‌اش و اتحاد با قبایل یمنی در خراسان، بنیان‌های قیام را تحکیم بخشید.

در سال ۱۲۹ قمری، سلیمان بن کثیر قیام عباسی را رسماً آغاز کرد. پیروان عباسی لباس سیاه بر تن کرده و به «سیاه‌جامگان» معروف شدند. فرماندهی نظامی عباسیان به عهده قحطبة بن شبیب بود که مناطق مهمی از خراسان و ایران مرکزی را تصرف کرد.

سقوط بنی‌امیه

با مرگ ابراهیم امام در زندان حرّان، رهبری نهضت به ابوالعباس سفاح رسید. پس از ورود سفاح به کوفه و حذف ابوسلمه خلال، او در سال ۱۳۲ قمری به عنوان اولین خلیفه عباسی معرفی شد.

در نبرد مهم زاب در نزدیکی موصل، سپاه عباسیان به فرماندهی عبدالله بن علی، مروان بن محمد، آخرین خلیفه اموی را شکست داد. مروان به مصر گریخت و در آنجا توسط صالح بن علی کشته شد. بدین‌ترتیب حکومت امویان (جز در اندلس) پایان یافت.

دوران تاریخی خلافت عباسی

مورخان خلافت عباسی را به چهار عصر اصلی تقسیم کرده‌اند:

عصر اول: دوران اقتدار و شکوفایی (۱۳۲–۲۳۲ ق)

در این دوره خلفا از قدرت کامل برخوردار بودند. ایرانیان به‌ویژه برمکیان و فضل بن سهل در امور اداری و نظامی نقش پررنگی داشتند. نهضت ترجمه آغاز شد و آثار علمی یونانی، ایرانی و هندی به عربی برگردانده شد. این عصر با تسلط معتزله بر دستگاه فکری و بروز جریان محنه (تفتیش عقاید) همراه بود.

خلافت عباسی در ابتدا در شهر کوفه پایه‌گذاری شد، اما در سال ۷۶۲ میلادی، منصور شهر بغداد را در نزدیکی تیسفون، پایتخت ساسانی، بنا نهاد. بغداد به‌زودی به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی، فرهنگی و فکری جهان اسلام تبدیل شد و در دوران طلایی تمدن اسلامی، جایگاه ویژه‌ای یافت. در این دوران، مراکز علمی مانند بیت‌الحکمه در بغداد تأسیس شدند و شهر به مرکزی برای تبادل دانش، ترجمه آثار علمی، و رشد اندیشه‌های گوناگون بدل شد. بغداد در این دوره، شهری چندقومیتی و چندمذهبی بود که با عنوان «مرکز جهانی دانش» شهرت یافت.

خلفای این دوره: ابوالعباس سفاح، منصور، مهدی، هادی، هارون‌الرشید، امین، مأمون، معتصم، واثق.

عصر دوم: نفوذ ترکان و ضعف خلافت (۲۳۲–۳۳۴ ق)

ترکان قدرت نظامی را در دست گرفتند و خلفا تحت سلطه آنان بودند. در این دوران خلافت بیشتر به جنبه تشریفاتی محدود شد. ظهور حکومت‌های مستقل مانند سامانیان، آل بویه، فاطمیان، طولونیان و حمدانیان به کاهش نفوذ خلافت منجر شد.

خلفای این دوره: متوکل، منتصر، مستعین، معتز، مهتدی، معتمد، معتضد، مکتفی، مقتدر، قاهر، راضی، متقی، مستکفی.

عصر سوم: تسلط آل بویه (۳۳۴–۴۴۷ ق)

در این دوره خلفای عباسی هیچ‌گونه قدرتی نداشتند. آل بویه، امیران شیعه‌مذهب دیلمی، اداره واقعی خلافت را در دست داشتند. در بغداد مراسم مذهبی شیعیان مانند غدیر و عاشورا برگزار می‌شد. خلافت تنها ابزاری برای مشروعیت‌بخشی به حکومت آل‌بویه بود.

خلفای این دوره: مستکفی، مطیع، طائع، قادر، قائم.

عصر چهارم: نفوذ سلجوقیان (۴۴۷–۶۵۶ ق)

با ورود سلجوقیان، که اهل سنت بودند، اعتبار خلافت به عنوان مرجع دینی بازیابی شد. مدارس نظامیه به وسیله خواجه نظام‌الملک ایجاد شدند. در این دوره، قدرت واقعی در اختیار سلاجقه بود، ولی خلفا احترام مذهبی خود را حفظ کردند.

مهم‌ترین خلفای این دوره: قائم، مقتدی، مستظهر، مسترشد، راشد، مقتفی، مستنجد، مستضیء، ناصر، ظاهر، مستنصر، مستعصم.

سقوط بغداد و پایان خلافت عباسی

در سال ۶۵۶ قمری، هلاکوخان مغول به بغداد حمله کرد و خلیفه مستعصم عباسی را کشت. با این حادثه، خلافت عباسی در بغداد به پایان رسید. با این حال، یکی از بازماندگان خاندان عباسی به نام احمد مستنصر به مصر گریخت و در آنجا با سلطنت ممالیک، خلافت عباسی را احیا کرد. این خلافت صرفاً نمادین بود و سرانجام با کشته شدن متوکل سوم در سال ۱۵۱۷ میلادی، خلافت عباسی برای همیشه منقرض شد.

عباسیان و ائمه اطهار (ع)

ائمه معصومین (علیهم‌السلام) از زمان امام جعفر صادق (ع) تا آغاز غیبت امام زمان (عج)، با خلافت عباسی هم‌زمان بودند. برخلاف انتظار اولیه مبنی بر حمایت عباسیان از اهل بیت به دلیل انتساب آنان به بنی‌هاشم، در عمل مشخص شد که خلفای عباسی به ویژه در دوره‌هایی مانند خلافت منصور، هارون‌الرشید و متوکل، فشارهایی شدیدتر از خلفای اموی بر امامان و پیروانشان وارد کردند.

با وجود این محدودیت‌ها، امامان شیعه از هر فرصتی برای بیان نارضایتی از حکومت عباسی، نفی مشروعیت آن و تأکید بر حقانیت اهل بیت (ع) در رهبری امت استفاده کردند. همچنین برخی از شیعیان، مانند علی بن یقطین که در دستگاه خلافت منصب داشتند، به فرمان امامان، به شکل پنهانی در خدمت شیعیان بودند.

امام صادق (ع): معاصر با ابوالعباس سفاح و منصور عباسی. در دوره منصور تحت فشار و تهدید مداوم بود و سرانجام به شهادت رسید.
امام موسی کاظم (ع): هم‌عصر با منصور، مهدی، هادی و هارون‌الرشید. در زمان هارون، پس از سال‌ها زندان، به شهادت رسید. عباسیان تلاش داشتند امامت او را زیر سؤال ببرند، اما ناکام ماندند.
امام رضا (ع): با هارون، امین و مأمون هم‌زمان بود. مأمون برای کنترل او، وی را به اجبار به ولایت‌عهدی برگزید، اما پس از ناکامی در جذب او، امام را مسموم کرد.
امام جواد (ع): در دوران مأمون و معتصم عباسی زندگی کرد. مأمون دخترش را به عقد امام درآورد، اما معتصم، امام را تحت نظر گرفته و در نهایت به شهادت رساند.
امام هادی (ع): در زمان معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز می‌زیست. در زمان متوکل به سامرا منتقل شد و تحت مراقبت شدید قرار داشت و سرانجام توسط معتز به شهادت رسید.
امام حسن عسکری (ع): هم‌عصر با معتز، مهتدی و معتمد عباسی بود. در تمام دوران امامت، در سامرا در حصر زندگی کرد و در زمان معتمد مسموم شد.
امام مهدی (عج): در پی شدت یافتن فشارها و تهدیدهای عباسیان، دوران غیبت آن حضرت آغاز شد تا از خطر جانی مصون بماند.

حکومت‌های معاصر با خلافت عباسی

در طول خلافت عباسی، حکومت‌های مختلفی به‌صورت مستقل یا نیمه‌مستقل در نقاط مختلف جهان اسلام ظهور کردند:

طاهریان (۲۰۶–۲۵۹ق): امیران خراسان، وفادار به عباسیان
صفاریان (۲۴۷–۳۹۴ق): حاکمان سیستان و جنوب ایران، مخالف خلیفه
سامانیان (۲۶۱–۳۹۵ق): پارسی‌زبانان خراسان و ماوراءالنهر، تابع عباسی
آل‌بویه (۳۲۲–۴۴۸ق): شیعیان دیلمی که در بغداد نیز نفوذ داشتند
غزنویان (۳۴۴–۵۸۳ق): ترک‌تباران سنی مذهب، تابع خلافت عباسی
سلجوقیان (۴۲۹–۵۹۰ق): سلاطین ترک‌تبار وفادار به خلیفه
خوارزمشاهیان (۴۹۱–۶۱۶ق): با خلفا روابط گرمی نداشتند
غوریان (۵۴۳–۶۱۲ق): در هند، نسبت به خلافت بی‌تفاوت و مداراگر با شیعیان
ایلخانان (مغولان) (۶۱۵–۷۳۶ق): با قتل مستعصم عباسی، خلافت را پایان دادند.

فهرست خلفای عباسی

#	خلیفه	هجری قمری	میلادی
خلفای عباسی
۱	سفاح	۱۳۱–۱۳۶	۷۵۰–۷۵۴
۲	منصور	۱۳۶–۱۵۸	۷۵۴–۷۷۵
۳	مهدی	۱۵۸–۱۶۹	۷۷۵–۷۸۵
۴	هادی	۱۶۹–۱۷۰	۷۸۵–۷۸۶
۵	هارون الرشید	۱۷۰–۱۹۳	۷۸۶–۸۰۹
۶	امین	۱۹۳–۱۹۸	۸۰۹–۸۱۳
۷	مأمون	۱۹۸–۲۱۸	۸۱۳–۸۳۳
۸	معتصم	۲۱۸–۲۲۷	۸۳۳–۸۴۲
۹	واثق	۲۲۷–۲۳۲	۸۴۲–۸۴۷
۱۰	متوکل	۲۳۲–۲۴۷	۸۴۷–۸۶۱
۱۱	منتصر	۲۴۷–۲۴۸	۸۶۱–۸۶۲
۱۲	مستعین	۲۴۸–۲۵۲	۸۶۲–۸۶۶
۱۳	معتز	۲۵۲–۲۵۵	۸۶۶–۸۶۹
۱۴	مهتدی	۲۵۵–۲۵۶	۸۶۹–۸۷۰
۱۵	معتمد	۲۵۷–۲۷۹	۸۷۰–۸۹۲
۱۶	معتضد	۲۷۹–۲۸۹	۸۹۲–۹۰۲
۱۷	مکتفی	۲۸۹–۲۹۵	۹۰۲–۹۰۸
۱۸	مقتدر	۲۹۵–۳۲۰	۹۰۸–۹۳۲
۱۹	قاهر	۳۲۰–۳۲۲	۹۳۲–۹۳۴
۲۰	راضی	۳۲۲–۳۲۹	۹۳۴–۹۴۰
۲۱	متقی	۳۲۹–۳۳۴	۹۴۰–۹۴۴
۲۲	مستکفی	۳۳۴–۳۳۶	۹۴۴–۹۴۶
۲۳	مطیع	۳۳۶–۳۶۳	۹۴۶–۹۷۴
۲۴	طائع	۳۶۳–۳۸۱	۹۷۴–۹۹۱
۲۵	قادر	۳۸۲–۴۲۲	۹۹۱–۱۰۳۱
۲۶	قائم	۴۲۲–۴۶۸	۱۰۳۱–۱۰۷۵
۲۷	مقتدی	۴۶۸–۴۸۷	۱۰۷۵–۱۰۹۴
۲۸	مستظهر	۴۸۷–۵۱۲	۱۰۹۴–۱۱۱۸
۲۹	مسترشد	۵۱۲–۵۳۰	۱۱۱۸–۱۱۳۵
۳۰	راشد	۵۳۰–۵۳۱	۱۱۳۵–۱۱۳۶
۳۱	مقتفی	۵۳۱–۵۵۵	۱۱۳۶–۱۱۶۰
۳۲	مستنجد	۵۵۵–۵۶۶	۱۱۶۰–۱۱۷۰
۳۳	مستضی	۵۶۶–۵۷۶	۱۱۷۰–۱۱۸۰
۳۴	ناصر	۵۷۶–۶۲۲	۱۱۸۰–۱۲۲۵
۳۵	ظاهر	۶۲۲–۶۲۳	۱۲۲۵–۱۲۲۶
۳۶	مستنصر	۶۲۳–۶۴۰	۱۲۲۶–۱۲۴۲
۳۷	مستعصم	۶۴۰–۶۵۶	۱۲۴۲–۱۲۵۸
خلفای قاهره
۳۹	احمد مستنصر	۶۵۹–۶۶۰	۱۲۶۱–۱۲۶۲
۴۰	حاکم اول	۶۶۰–۷۰۲	۱۲۶۲–۱۳۰۲
۴۱	سلیمان مستکفی	۷۰۲–۷۴۱	۱۳۰۳–۱۳۴۰
۴۲	ابراهیم واثق	۷۴۱–۷۴۲	۱۳۴۰–۱۳۴۱
۴۳	حاکم دوم	۷۴۲–۷۵۳	۱۳۴۱–۱۳۵۲
۴۴	معتضد اول	۷۵۳–۷۶۴	۱۳۵۲–۱۳۶۲
۴۵	متوکل اول	۷۶۴–۷۸۵	۱۳۶۲–۱۳۸۳
۴۶	واثق دوم	۷۸۵–۷۸۸	۱۳۸۳–۱۳۸۶
۴۷	معتصم	۷۸۸–۷۹۱	۱۳۸۶–۱۳۸۹
۴۸	متوکل اول (بازگشت)	۷۹۱–۸۰۹	۱۳۸۹–۱۴۰۶
۴۹	مستعین	۸۰۹–۸۱۷	۱۴۰۶–۱۴۱۴
۵۰	معتضد دوم	۸۱۷–۸۴۵	۱۴۱۴–۱۴۴۱
۵۱	مستکفی دوم	۸۴۵–۸۵۵	۱۴۴۱–۱۴۵۱
۵۲	قائم	۸۵۵–۸۵۹	۱۴۵۱–۱۴۵۵
۵۳	مستنجد	۸۵۹–۸۸۴	۱۴۵۵–۱۴۷۹
۵۴	متوکل دوم	۸۸۴–۹۰۲	۱۴۷۹–۱۴۹۷
۵۵	مستمسک	۹۰۲–۹۱۴	۱۴۹۷–۱۵۰۸
۵۶	متوکل سوم	۹۱۴–۹۲۳	۱۵۰۸–۱۵۱۷