زانو
زانو (به انگلیسی: knee) بزرگ‌ترین مفصل در بدن انسان است که ران را به ساق پا پیوند می‌دهد. طرح ساختمانی زانو تا حدی ناپایدار است. با این وجود زانو می‌بایست تمام وزن بدن را هنگام ایستادن، تحمل کرده و هنگام راه رفتن یا دویدن، وزن بیشتری به آن تحمیل می شود؛ بنابراین مشکلات زانو از جمله بیماری های بسیار شایع در همه سنین است.
آناتومی
حرکت زانو و راه رفتن به یک سازوکار حرکتی وابسته است، که «سازوکار راست کننده زانو» نامیده می‌شود. این سازوکار که در جلوی زانو قرار دارد، شامل استخوان کشکک، زردپی کشکک، زردپی چهار سر و ماهیچه های چهارسر ران است. چهار ماهیچه چهارسر که در جلوی ران قرار دارند، ماهیچه‌هایی هستند که به زردپی (تاندون) چهارسر متصل می‌شوند. هنگامی که این ماهیچه ها منقبض می‌شوند، زانو را راست می‌کنند. زانو مفصلی است که سه استخوان ران، درشت نی و کشکک در ساختمان آن شرکت دارند. مفصل زانو به وسیله یک کپسول مفصلی، غشاء زلاله‌ای (حاوی مایع زُلاله‌ای) و رباط ها احاطه می‌شود. مایع زلاله‌ای سبب کاهش اصطکاک حرکت می‌گردد و همچنین در تغذیه غضروف های مفصل نقش دارد.
در مفصل زانو، انتهای استخوان ران با سر استخوان درشت نی (استخوان بزرگ تر ساق پا) کنار هم قرار می‌گیرند. دو برجستگی استخوانی در دو طرف انتهای استخوان ران وجود دارند که به آن ها لقمه (کُندیل) می‌گویند. این لقمه ها روی سطح فوقانی استخوان درشت نی قرار می‌گیرند. این سطح را «کفهٔ درشت نی» می‌گویند. این کفه به دو قسمت بیرونی و درونی تقسیم می‌شود. درشت نی در شیار خاصی میان دو لقمه استخوان ران، می‌لغزد.
استخوان کوچک تر ساق پا (نازک نی) ، وارد مفصل زانو نمی‌شود. این استخوان، مفصل کوچکی را تشکیل می‌دهد که آن را به یک طرف درشت نی وصل می‌کند. این مفصل چندان حرکتی ندارد. غضروف مفصلی، ماده‌ای است که انتهای استخوان ها در هر مفصل را می‌پوشانند. این ماده در اغلب مفاصل بزرگ‌تر حدود ۲/۵ سانتی‌متر ضخامت دارد. این ماده، سفید و درخشان است و قوامی لاستیکی دارد. غضروف مفصلی یک ماده لغزنده است که اجازه می‌دهد سطوح استخوانی بدون آسیب دیدن، روی هم بلغزند.
کارکرد غضروف مفصلی این است که ضربات وارده را جذب و یک سطح کاملاً صاف ایجاد کند تا حرکت استخوان ها آسان شود. تقریباً در هر نقطه‌ای از بدن که دو سطح استخوانی در مقابل هم حرکت می‌کنند، این غضروف مفصلی وجود دارد. در زانو غضروف مفصلی، انتهای استخوان ران، سر استخوان درشت نی و پشت استخوان کشکک را می‌پوشاند.
مفصل بین ران و ساق پا
این مفصل از سه سطح مفصلی استخوان ران، درشت نی(استخوان ساق پا)، کشکک زانو تشکیل شده است. اصولاً حرکت مفصل زانو مثل حرکت مفصل لولایی است، هرچند در حالت نیمه خمیده امکان حرکت چرخشی محدودی دارد. بخش عمدۀ سطح لقمه ها یا کوندیل های استخوان ران سطح مفصل زانو را تشکیل می‌دهد. این لقمه ها با یک فرورفتگی عمیق از یکدیگر جدا شده‌اند. شیارهای عرضی کم عمق محدودۀ مفصل بین لقمه ها و کشکک را مشخص می‌کنند منیسک‌های دو غضروف نیمه هلالی‌اند که در هر طرف عمق سطح مفصل درشت نی را افزایش می‌دهند.
کشکک، استخوانی است قلبی شکل که در بالا پهن و مقعر است و برآمدگی مدوری آن را به دو سطح مفصلی تقسیم می‌کند. قسمت پایین کشکک زبر است و در تشکیل مفصل شرکت ندارد. مجموعه‌ای از رباط‌ها، با ساختمان و حرکات پیچیده، مفصل را تقریباً کامل احاطه کرده‌اند. بزرگ ترین غشای زلالی و ترشح کننده‌ی مایع مفصلی بدن این مجموعه رباط ها را می‌پوشاند. در انسان، ساز و کار این مفصل با ایستادن در حالت قائم تطبیق یافته است. بدین منظور، مفصل در حالت بازقرار می‌گیرد.
بیماری‌ها و صدمات
بیماری‌ها و صدماتی که سایر مفصل ها را درگیر می‌کنند، در زانو هم دیده می‌شوند از جمله: التهاب مفصل، دررفتگی، روماتیسم و پیچ خوردگی. البته دررفتگی در این مفصل شایع نیست. کشکک در معرض خطر شکستگی قرار دارد، ولی در رفتگی آن نادر است. شایع ترین آسیب زانو، که مخصوصاً در ورزشکاران دیده می‌شود، صدمه دیدن منیسک هاست. معمولاً منیسک داخلی آسیب می‌بیند. به دنبال آسیب، غضروف پاره جابه‌جا می‌شود. قطعات جدا شده سبب اختلال در حرکت زانو می‌شوند و گاهی زانو ناگهان قفل می‌شود. برای درمان، غضروف صدمه دیده را با عمل جراحی برمی دارند.
انواع
بیماری های زانو انواع مختلفی دارند. برخی از آن‌ها مربوط به استخوان و غضروف بوده و برخی دیگر ماهیچه‌ها و تاندون‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند. در هر سنی ممکن است این بیماری‌ها ایجاد شوند. البته با افزایش سن احتمال بروز مشکلات زانو بیشتر است.
بیماری‌های زانو ممکن است عادی‌ترین کارها مانند بلند شدن از صندلی را با مشکل مواجه کند. به همین دلیل باید در صورت بروز هر مشکلی برای تشخیص به‌موقع بیماری به پزشک مراجعه کرد.
آسیب به رباط
چهار نوع رباط در قسمت زانو قرار دارد. رباط صلیبی قدامی (ACL) بیشتر از دیگر رباط‌ها دچار آسیب می‌شود. چرخش ناگهانی ممکن است سبب آسیب به این رباط شود. معمولا این مشکل سبب درد نمی‌شود. اما شخص ممکن است هنگام آسیب صدایی از زانو بشنود و هنگام ایستادن خمیدگی و ورم را مشاهده کند. برای درمان ممکن است پزشک دارو یا تمرینات خاصی را تجویز کند.
پارگی مینیسک
مینیسک غضروف سخت و محکمی است که استخوان ساق و ران پا را به هم وصل می‌کند. این غضروف به‌عنوان ضربه‌گیر عمل کرده و نقش مهمی در ساختار زانو دارد. مینیسک بالشتک‌های بافت هم‌بند است که در ثبات بدن هم نقش دارد. برخی حرکات ناگهانی مانند چرخیدن روی زانو ممکن است سبب پارگی مینیسک زانو شود. پارگی این غضروف ممکن است سبب رگ‌به‌رگ شدن عضلات شود. اگر پارگی مینیسک خفیف باشد، برای درمان از بریس زانو استفاده می‌شود. اما در برخی مواقع نیاز است که جراحی انجام شود
در رفتگی و کجی کشکک
کشکک یک استخوان مثلثی جلو زانو است. زمانی که این استخوان از جای خود خارج می‌شود، به آن دررفتگی کشکک می‌گویند. معمولا دررفتگی به سمت بیرون زانو است. گاهی کشکک زانو جابه‌جا شده و به‌جای خود بازنمی‌گردد. در این وضعیت می‌توانید دررفتگی را مشاهده کنید.
نرمی غضروف کشکک (بیماری کندرومالاسی)
کندرومالاسی کشکک یا زانوی دونده وضعیتی است که سبب نرم‌شدن غضروف کاسه زانو می‌شود. این مشکل در میان ورزشکاران بیشتر شایع است و در افراد مسن مبتلا به آرتروز نیز دیده می‌شود. آسیب ناشی از ورزش بیش‌ازحد سبب نرمی غضروف کشکک می‌شود. از علائم آن می‌توان به درد زیاد و احساس ساییدگی اشاره کرد. معمولا با استراحت چندروزه مشکل برطرف می‌شود.
شکستگی کشکک
کشکک زانو استخوانی است که مفصل زانو را می‌پوشاند. حوادثی مانند ضربه به زانو یا زمین‌خوردن ممکن است سبب شکستگی این استخوان شود. شکستگی ممکن است خفیف یا شدید باشد. در برخی مواقع تنها راه درمان جراحی است. از علائم آن می‌توان به درد، تورم، کبودی و ناتوانی در راه‌رفتن اشاره کرد. بسته به علت شکستگی حدود شش هفته زمان می‌برد تا کشکک زانو بهبود پیدا کند.
آرتروز (بیماری استئوآرتریت)
بیماری آرتروز یا استئوآرتریت زانو شایع‌ترین نوع آرتریت است که افراد به آن دچار می‌شوند. علت بروز آرتروز، ساییدگی زانو است. استفاده زیاد از زانو و افزایش سن سبب ساییدگی شده و شخص دچار آرتروز می‌شود. در این وضعیت غضروف زانو به مرور از بین می‌رود. افراد مسن و میان سال بیشتر دچار آرتروز زانو می‌شوند. فشار مکرر روی زانو، آسیب و اضافه وزن، احتمال بروز آرتروز را بیشتر می‌کند. از علائم آرتروز پا می‌توان به درد هنگام حرکت اشاره کرد.
بیماری پسوریازیس
پسوریازیس نوعی بیماری پوستی است که گاهی زانو را تحت تاثیر قرار می‌دهد. شکل رایج آن در ناحیه زانو پسوریازیس پلاکی است. در این وضعیت سلول‌های پوستی با سرعت بیشتری نسبت به ریختن آن‌ها تولید می‌شوند. درنتیجه تکه‌های ضخیم و پوسته پوسته به نام پلاک روی زانو به وجود می‌آید.
نوع دیگر بیماری پوستی پسوریازیس به نام آرتریت پسوریاتیک سبب تورم و درد در مفصل، رباط یا تاندون می‌شود. از علائم انواع پسوریازیس زانو می‌توان به پوست ضخیم قرمز، پوسته‌های سفید، خارش و خشکی پوست اشاره کرد. برخی عفونت‌ها، داروهای بیماری قلبی، سیگار کشیدن و چاقی احتمال بروز این بیماری را افزایش می‌دهند. برای درمان ممکن است از مرطوب‌کننده، کرم هیدروکورتیزون یا نوردرمانی استفاده شود.
بورسیت
بورس‌ها کیسه‌های کوچکی پر از مایع هستند که از قسمت خارجی مفصل زانو محافظت می‌کنند. تاندون‌ها و رباط‌ها به‌وسیله همین کیسه‌ها روی مفصل می‌لغزند. گاهی ممکن است آسیب به زانو سبب التهاب بورس‌ها شود. به این وضعیت بورسیت زانو می‌گویند.
روماتیسم
آرتریت روماتوئید یا روماتیسم مفصلی یک نوع بیماری خودایمنی است. روماتیسم می‌تواند هر مفصلی در بدن را تحت تاثیر قرار دهد. زانو یکی از قسمت‌های شایع است که دچار این مشکل می‌شود. این بیماری مزمن است و گاهی هم ممکن است برای مدتی ظاهر شده و از بین برود. شدت علائم روماتیسم نیز از فردی به فرد دیگر تفاوت دارد. این بیماری بیشتر افراد را در سن پایین تحت تاثیر قرار می‌دهد.
نقرس
نقرس زانو نوعی بیماری آرتریت است. در این وضعیت کریستال‌های اسید اوریک در مفصل جمع شده و زانو را تحت تاثیر قرار می‌دهند. این بیماری بیشتر در قسمت شست پا دیده می‌شود اما ممکن است در زانو نیز به وجود آید. بیماران مبتلا به نقرس دچار حملات ناگهانی می‌شوند.
نقرس کاذب
این بیماری معمولا با نقرس اشتباه گرفته می‌شود، به همین دلیل به آن نقرس کاذب می‌گویند. در این وضعیت بلورهای حاوی کلسیم در مایع مفصلی ایجاد می‌شوند. در بیشتر مواقع این بیماری در زانو به وجود می‌آید.
تاندونیت کشکک
تاندون بافت ضخیم و فیبری است که استخوان را به ماهیچه وصل می‌کند. آسیب به زانو ممکن است سبب التهاب کشکک شود. این تاندون از قسمت کشکک تا استخوان ساق پا کشیده شده است. تاندونیت وضعیتی است که یک یا چند تاندون زانو تحریک شده و دچار التهاب می‌شوند. این وضعیت در دوندگان، اسکی‌بازان، دوچرخه‌سواران، بسکتبالیست‌ها و افراد با فعالیت‌های پرشی بیشتر دیده می‌شود. به تاندونیت تاندون کشکک، زانو جامپر می‌گویند.
پارگی تاندون
چهار ماهیچه عضله چهار سر ران با یک تاندون به کشکک زانو متصل شده‌اند. این مشکل در میان بیماران دیابتی و بیماران مبتلا به لوپوس سیستمیک و آرتریت روماتوئید که کورتیکواستروئید مصرف می‌کنند، بیشتر دیده می‌شود. همچنین ورزشکارانی که برای افزایش عملکرد از استروئیدهای آنابولیک استفاده می‌کنند، در معرض خطر پارگی تاندون زانو قرار دارند.
پارگی تاندون زانو علاوه‌بر درد و تورم سبب عدم توانایی صاف کردن پا می‌شود. معمولا برای درمان این عارضه جراحی توصیه می‌شود.
شکستگی
در اثر حوادثی مانند سقوط یا تصادف ممکن است استخوان‌های زانو از جمله کشکک زانو دچار شکستگی شود. همچنین در افرادی که مبتلا به پوکی استخوان هستند، هر نوع حرکت اشتباهی سبب شکستگی زانو می‌شود.
در رفتگی
گاهی ممکن است در اثر آسیب به زانو کاسه زانو از جای خود خارج شده و شخص دچار دررفتگی زانو شود. این وضعیت سبب درد، تورم و کبودی می‌شود. اگر زانو تغییر شکل داده است یا استخوان از جای خود خارج شده است، باید سریعا به پزشک مراجعه کنید. پزشک ممکن است در مطب زانو را به جای قبلی خود بازگرداند یا جراحی را توصیه کند.
سندرم ایلیوتیبیال باند
نوار سفتی به نام بند ایلیوتیبیال از قسمت بیرونی باسن تا بیرون زانو امتداد دارد. برخی آسیب‌ها سبب سفت شدن این نوار شده و به قسمت خارجی استخوان ران ساییده می‌شود. این بیماری زانو بیشتر در دوچرخه‌سواران دیده می‌شود.
سندرم درد پاتلوفمورال
این بیماری رایج بوده و ممکن است کودکان یا بزرگسالان را تحت تاثیر قرار دهد. در این وضعیت پشت یا اطراف کاسه زانو، درد می‌گیرد. این درد بیشتر در زمان بالارفتن از پله‌ها، دویدن، دوچرخه‌سواری یا خم‌کردن زانو ایجاد می‌شود. معمولا برای درمان این مشکل پزشک ورزش‌درمانی را پیشنهاد می‌دهد.
رگ به رگ شدن عضلات
رگ‌به‌رگ شدن یا کشیدگی مربوط به عضلات زانو یا رباط‌ها است. علت رگ به رگ شدن پا ممکن است ضربه یا حرکت اشتباه باشد. اگر به زانو ضربه وارد شود یا چرخش ناگهانی از قسمت زانو داشته باشید، ممکن است عضلات رگ‌به‌رگ شوند. این وضعیت سبب درد، تورم و مشکل در راه رفتن می‌شود.
بیماری ازگود – اشلاتر
این بیماری بیشتر در کودکان و نوجوانان دیده می‌شود. این وضعیت در حین و بعد از ورزش ایجاد شده و توده استخوانی زیر زانو (زیر کاسه زانو) دردناک و متورم می‌شود.
بیماری مادرزادی
برخی از بیماری‌های مربوط به زانو مادرزادی بوده و علت آن ژنتیکی است. این بیماری‌ها ممکن است مفصل، استخوان، غضروف یا بافت نرم را تحت تاثیر قرار دهند. گاهی هم یک سندرم گسترده‌تر موجب مشکلات زانو می‌شود. ممکن است نوزاد در بدو تولد دچار دررفتگی کشکک یا مشکلات زاویه‌ای و پیچشی زانو باشد
علائم بیماری
علائم بیماری با توجه به علت آن متفاوت است. برخی از این بیماری‌ها ممکن است علائم جزئی ایجاد کنند و علائم برخی دیگر خیلی شدید باشد. برخی علائم شایع عبارتند از:
- زانو درد
- تورم و سفتی
- قرمزی و گرم شدن پوست
- ضعف یا بی‌ثباتی
- صدا دادن زانو
- ناتوانی در صاف کردن زانو
علت بیماری
عوامل مختلفی سبب بروز بیماری های زانو می‌شوند. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- افزایش سن
- مشکلات ژنتیکی
- اضافه وزن و چاقی
- کمبود قدرت و انعطاف پذیری بدن
- ورزش حرفه‌ای یا مشاغل خاص
- مصدومیت
تشخیص بیماری
برای تشخیص بیماری‌های زانو ابتدا باید علائم بررسی شود. به همین دلیل پزشک هرگونه تورم، درد، حساسیت و کبودی اطراف زانو را بررسی می‌کند. همچنین پزشک باید بررسی کند که تا چه حد می‌توانید زانوی خود را خم و صاف کنید. بعد از معاینات کلی، پزشک آزمایش‌های زیر را تجویز می‌کند.
درمان بیماری
دارو
برای تسکین درد زانو و التهاب در شرایطی مانند روماتیسم مفصلی و نقرس دارو تجویز می‌شود. ممکن است پزشک برای تسکین درد ژل ایبوپروفن یا پاراستامول تجویز کند.
فیزیوتراپی
برای تقویت عضلات زانو پزشک احتمالا چند جلسه فیزیوتراپی یا تمرینات تقویتی تجویز می‌کند. اگر ورزشکار حرفه‌ای باشد، ممکن است برای اصلاح الگوهای حرکتی تمریناتی انجام شود.
تزریق کورتیکواستروئید
این دارو سبب کاهش علائم آرتریت و تسکین درد می‌شود. البته در همه موارد موثر نیست.
تزریق اسید هیالورونیک
برای بهبود حرکت و کاهش درد تزریق می‌شود. این مایع غلیظ شبیه به مایعی است که مفاصل را روان می‌کند. تاثیر این دارو از یک ماه تا شش ماه ادامه دارد.
پلاسمای غنی از پلاکت (پی آر پی)
این محلول فاکتورهای رشد مختلفی دارد که به تسکین درد و التهاب کمک می‌کند.
عمل جراحی
گاهی مشکلات زانو به‌قدری شدید است که تنها راه درمان جراحی است. برای مثال: جراحی تعویض مفصل زانو.
رعایت تعادل استراحت و ورزش
در بیشتر مواقع مشکلات زانو سبب درد می‌شود. برای تسکین درد باید بین ورزش و استراحت تعادل ایجاد کنید. در ۲۴ تا ۴۸ ساعت اول می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید:
- به زانوی خود استراحت دهید. اما زمان استراحت نباید خیلی طولانی باشد.
- گاهی برای حدود ۱۰ تا ۲۰ ثانیه زانوهای خود را حرکت دهید.
- بعد از ۴۸ ساعت می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید.
- بیشتر پاهای خود را تکان دهید. این کار درد طولانی‌مدت را از بین می‌برد.
- هنگام بالارفتن از پله‌ها پای سالم را تکیه‌گاه قرار داده و از نرده‌ها کمک بگیرید.
- هنگام پایین آمدن از پله‌ها از پایی که درد دارد استفاده کنید.
- تا زمان بهبودی از بلندکردن اجسام سنگین خودداری کنید.
- اگر اضافه‌وزن دارید، سعی کنید وزن خود را کاهش دهید. حتی کمی کاهش وزن تاثیر زیادی در بهبود مشکلات زانو دارد.
عوارض بیماری
برخی آسیب‌ها موقت بوده و برخی دیگر عوارض جدی دارند. به عنوان مثال آرتروز در صورت عدم درمان و مدیریت درست، سبب درد شدید و ناتوانی در راه رفتن می‌شود. همچنین آسیب به زانو احتمال آسیب‌های دیگر در آینده را افزایش می‌دهد.
پیشگیری از بیماری
- وزن اضافه را کم کرده و به تناسب اندام خود اهمیت دهید.
- قبل از ورزش شدید، حتما عضلات خود را آماده کنید.
- تمرینات ورزشی را اصولی انجام دهید. برای انجام درست تمرینات از مربی ورزشی کمک بگیرید.
- انعطاف پذیری بدن خود را افزایش دهید.
- از ایستادن طولانی خودداری کنید.
زمان مراجعه به پزشک
در صورت بروز هر یک از شرایط زیر مراجعه به پزشک ضروری است:
- نمی‌توانید روی زانوی خود بایستید یا وزن خود را روی زانو تحمل کنید.
- تورم به‌قدری است که راحت دیده می‌شود.
- تغییر ظاهری بسیار آشکار است.
- تب دارید.
- آسیب به زانو وارد شده است.
- تشخیص بیمارهای زانوی به متخصص ارتوپد نیازمند است.