بزرک
گیاه بزرک یا بذر کتان (با نام علمی: Linum usitatissimum) (در فرانسوی: Lin ordinaire) (با نام انگلیسی: Line) یکی از گیاهان دارویی است که استفاده از آن در طب سنتی برای درمان بسیاری از مشکلات و بیماری ها کاربرد گسترده‌ای دارد. در واقع بزرک (بذر کتان) یکی از اقتصادی ترین دانه های روغنی و نیز یکی از پرکاربردترین اعضای خانواده‌ی کتان (بزرک طلایی) است که مصارف تغذیه‌ای و درمانی فراوانی دارد.
ترکیبات شیمیایی بزرک شامل ماده تلخی به نام لینین و رزین است که یک ماده رنگی و نوعی گلیکوزید بی شکل می‌باشد. گیاه بزرک یا بذر کتان یکی از گیاهانی است که دارای ارزش تغذیه‌ای بسیار بالایی می‌باشد.
ارزش تغذیه‌ای
دانه روغنی گیاه بزرک سرشار از اسیدهای چرب ضروری امگا 3 (آلفا لینولنیک اسید) و امگا 6 (لینولئیک اسید)، پروتئین، فیبر رژیمی، پلی ساکاریدهای محلول، لیگنان، ترکیبات فنلی، ویتامین هایی از قبیل ویتامین A و C و E و املاح معدنی نظیر فسفر، منیزیم، پتاسیم، سدیم، آهن، مس، منگنز و روی می‌باشد.
گیاه شناسی
گیاه بزرک قهوه‌ای، گیاهی یک ساله و دارای ساقه های عمودی و شاخه های متعدد می‌باشد. برگ های این گیاه به صورت متناوب، ساده، و گل های آن به رنگ آبی و ارغوانی هستند. میوه آن دارای هشت تا ده عدد کپسول و به رنگ قهوه‌ای روشن می‌باشد. کشت این گیاه در استان مازندران و نواحی جنوبی کشور متداول بوده و ماه‌های تیر و مرداد زمان برداشت این گیاه می‌باشد. قسمت های مورد استفاده‌ی این گیاه شامل ساقه، دانه و روغن این گیاه می‌باشد. طبع گیاه بزرک گرم و خشک می‌باشد.
محل رویش بزرک
به طور وحشی در سایه درختان جنگل، کنار رودخانه ها و نواحی معتدل اروپا و آسیا می‌روید. در ایران در دامنه‌های البرز، پلور، لوشان، شهرستانک، کندوان، توچال، پس قلعه، دربند، بروجرد، لرستان و همدان به طور خودرو می‌روید.
خواص
پیشگیری از سرطان
دانه گیاه بزرک حاوی اسیدهای چرب امگا ۳ است. این اسیدهای چرب می‌توانند مانع رشد سلول های سرطانی شده و از ابتلا به سرطان پیشگیری کنند.
لیگنان موجود در دانه گیاه بزرک نیز دارای خاصیت ضد آنژیوژنز است. به عبارت دیگر، لیگنان از تشکیل عروق خونی جدید توسط تومور جلوگیری می‌کند. تخمین زده می‌شود که میزان لیگنان موجود در دانه بزرک ۸۰۰ برابر سایر مواد غذایی باشد.
اگر همراه با یک رژیم غذایی سالم و سبک زندگی مناسب از دانه گیاه بزرک استفاده شود، لیگنان موجود در آن می.تواند از بسیاری از سرطان ها پیشگیری کند.
دانه گیاه بزرک می‌تواند احتمال ابتلا به سرطان سینه را کاهش دهد.
کاهش کلسترول خون و بهبود سلامت قلب
فیبر، فیتواسترول و امگا ۳ موجود در دانه گیاه بزرک می‌توانند به سلامت قلب کمک کنند. لیگنان موجود در دانه بزرک نیز احتمال ابتلا به بیماری قلبی – عروقی و سایر بیماری های مزمن را کاهش می‌دهد.
فیتواسترول ها مولکول هایی هستند که از نظر ساختاری مشابه کلسترول می‌باشند، اما جذب کلسترول را در روده کاهش می‌دهند. مصرف غذاهای حاوی فیتواسترول می‌تواند کلسترول بد (LDL) خون را کاهش دهد.
دانه بزرک حاوی فیبر محلول و فیبر نامحلول است. فیبر در پیشگیری از بیماری قلبی – عروقی موثر است. فیبر میزان کلسترول و قند خون را کاهش می‌دهد. افزایش حجم معده پس از مصرف غذاهای حاوی فیبر، مانع پرخوری می‌شود.
پیشگیری از یبوست
دانه بزرک حاوی فیبر محلول و فیبر نامحلول است. فیبر نامحلول آب جذب کرده و سبب افزایش حجم مدفوع می‌شود. در نتیجه به تنظیم حرکات روده کمک می‌کند.
شواهد بسیار کمی در مورد نقش دانه بزرک در پیشگیری از یبوست وجود دارد. اگر در هنگام مصرف دانه بزرک آب کافی دریافت نشود، یبوست تشدید می‌شود و حتی ممکن است سبب انسداد روده شود. دریافت بیش از حد دانه گیاه بزرک یا روغن آن می‌تواند سبب اسهال شود.
ارزش غذایی
خواص بزرک به وجود فیبر، لیگنان و اسید چرب امگا ۳ در آن مربوط می‌شود. میزان انرژی و مواد مغذی موجود در ۱ قاشق چای‌خوری یا ۲.۵ گرم دانه بزرک عبارت است از:
- انرژی: ۱۳ کیلوکالری
- کربوهیدرات: ۰.۷۲ گرم
- پروتئین: ۰.۴۶ گرم
- فیبر: ۰.۷ گرم
- چربی: ۱.۰۵ گرم (۰.۹۰۶ گرم آن چربی غیراشباع است)
- کلسترول: ندارد
- کلسیم: ۶ میلی گرم
- آهن: ۰.۱۴ میلی گرم
- منیزیم: ۱۰ میلی گرم
- فسفر: ۱۶ میلی گرم
- پتاسیم: ۲۰ میلی گرم
- سدیم: ۱ میلی گرم
- روی: ۰.۱۱ میلی گرم
- ویتامین کا: ۰.۱ میکروگرم
طب سنتی
بزرک ملیّن مزاج و نرم کننده سینه است؛ زیرا لعاب فراوان دارد. ضماد آرد بزرک با تخم اسپرزه برای تسکین درد مفاصل، سیاتیک و نقرس نافع است. اگر قطره لعاب بزرک را در چشم بریزند، سرخی چشم را رفع می‌کند.
ترکیب با عسل
انگشت پیچ آن با عسل برای سرفه بلغمی مفید است. برای پاک کردن سینه از اخلاط و تحلیل ورم کبد مفید است. ترکیب بزرک با عسل جهت ورم طحال مناسب است. اگر بزرک با کمی فلفل و عسل مصرف شود، برای تحریک نیروی جنسی موثر خواهد بود.
سرخ شده و برشته
اگر بزرک را سرخ و برشته کرده و انگشت پیچ از آن تهیه کنند، قابض است و برای خونروی از رحم و سرفه های رطوبی مناسب است. اگر تا چندین روز روزانه ۲ گرم بزرک خورده شود، برای دردهای روده و ازدیاد ترشح ادرار، عرق، شیر و لینت دادن مزاج مفید است. بزرک قاعده آور است و برای التیام زخم کلیه و مثانه بسیار مفید است.
دمنوش
اگر ۱۵ گرم بزرک را در ۵۰۰ گرم آب جوش و ۸ گرم گرد مغز شیرین بیان به مدت ۲ ساعت دم کرده و لعاب آن را با تخم همزمان مصرف کنید، برای خرد کردن سنگ کلیه مفید است. اگر دم کرده آن را تنقیه کنند، برای خارج کردن فضول روده ها و رحم بسیار نافع است و اگر در دم کرده آن بنشینند برای ورم و جراحات رحم موثر واقع خواهد شد.
روغن
دارای لینولئیک اسید است و لذا در استعمال خارج برای رفع ناراحتی‌های پوستی نظیر اگزما و خشکی پوست بدن اثر مفید دارد. از گرد دانه بزرک نیز به علت داشتن همین ماده در استعمال خارج برای رفع التهاب پوست و زخم‌های دردناک به صورت ضماد استفاده می‌شود. توجه شود که گرد دانه بزرک خیلی زود اکسیده و فاسد می‌شود؛ بنابراین به عنوان دارو همیشه باید تازه باشد و از مصرف کهنه آن باید پرهیز کرد.
مضرات
- برای هاضمه مضر است و لذا باید با سکنجبین خورده شود.
- مقدار متعادل مصرف بزرک، ۱۲ الی ۱۶ گرم است.