ویتامین ای

ویتامین ای یا ویتامین اِ (E) یکی از ویتامین‌های محلول در چربی است.

ساختار شیمیایی عمومی توکترینول‌ها: خانواده ویتامین E شامل چهار توکترینول (آلفا، بتا، گاما، دلتا) است.

'
'کد ATC:	A11H

مهم‌ترین خاصیت‌های ویتامین E اثر محافظتی آن در برابر رادیکال‌های آزاد است که سبب می‌شود عمل اکسیداسیونی این مواد از بین برود و سلول را در برابر پیری زودهنگام و تخریب محافظت می‌کند. این خاصیت ویتامین E بسیار بیشتر از سایر آنتی‌اکسیدان‌ها برای بدن است.

ساختمان شیمیایی ویتامین E

نام ویتامین E به مجموعه‌ای از ۸ ترکیب محلول در چربی اتلاق می‌شود که گروه‌های توکوفرل‌ها (متیل‌های مشتق شده از توکول) و «توکوترینول‌ها» (Tocotrienol) را در بر می‌گیرد:

• آلفا - توکوفرول: شکل متداول و فعال زیستی ویتامین E است. (۸، ۷، ۵ - تری‌متیل توکول)

• بتا - توکوفرول (۸،۵ - تری‌متیل توکول)

• گاما - توکوفرول (۷،۸ - تری‌متیل توکول)

• دلتا - توکوفرول (۸ - تری‌متیل توکول)

• آلفا -  توکوترینول

• بتا -  توکوترینول

• گاما -  توکوترینول

• دلتا - توکوترینول

فرمول شیمیایی ویتامین E به صورت (C29H50O2) است و از دو حلقه (مشتق شده از هسته کرومان) بنزنی و هتروسیکلیک اکسیژن دار به نام «پیران» (Pyran) (حلقه‌های هتروسیکلیک ۶ ضلعی دارای ۵ اتم کربن و ۱ اتم اکسیژن) تشکیل شده است.

این ویتامین در حلقه بنزنی خود دارای ۳ گروه متیل و یک هیدروکسیل است؛ تفاوت توکوفرول‌ها در تعداد گروه متیل در حلقه بنزنی آن‌ها است.

پایداری ساختمان ویتامین E

ویتامین E نسبت به افزایش دما، نور و اکسیژن حساس است و زمانی که در معرض این عوامل قرار بگیرد، ساختار شیمیایی خود را از دست می‌دهد. به همین دلیل است که تنها به مدت کوتاهی قابل نگهداری است.

سنتز ویتامین E

ویتامین E از منابع طبیعی آن به وسیله روش‌های مولکولی تقطیر و عصاره‌گیری تهیه می‌شود و در بسیاری از موارد برای تولید روغن های خوراکی گیاهی، گروه‌های متیل و استر به آن اضافه می‌شود.

منابع ویتامین E

ویتامین E خانواده‌ای از ترکیبات محلول در چربی است. ویتامین E فقط در گیاهان تولید می‌شود، به همین دلیل منابع خوب ویتامین E در مواد غذایی، بیشتر روغن‌های گیاهی و دانه‌های روغنی گیاهان هستند.

از مهم‌ترین منابع این ویتامین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• روغن‌های گیاهی

• سویا

• زیتون

• ذرت

• گلرنگ

• تخم آفتابگردان

• جوانه گندم

• روغن‌های دانه‌های آجیلی

• بادام زمینی

• فندق

• بادام

• منابع غیر روغنی

• غلات کامل

• گیاهان با برگ‌های سبز مانند اسفناج و بروکلی و کالی

• نخود

• آووکادو

• سیب زمینی شیرین

• ذرت شیرین

• فلفل قرمز

• هویج

• شیر

• تخم مرغ

• پنیر

• کیوی

عملکرد در بدن انسان

متداول‌ترین نوع و فعال‌ترین شکل ویتامین E که از نظر زیستی در بدن انسان قادر به فعالیت هستند، آلفا توکوفرول‌‌ها نام دارند. ویتامین E در بدن انسان بیشتر در بافت‌های چربی، کبد و ماهیچه‌ها ذخیره می‌شوند. این ویتامین، در بدن به عنوان یک آنتی‌اکسیدان قوی عمل می‌کند و سلول های بدن را از آسیب‌های رادیکال‌های آزاد (این ترکیبات اغلب در بدن طی واکنش‌های تولید انرژی ایجاد می‌شوند) محافظت کرده و از اکسید شدن لیپیدهای غیر اشباع جلوگیری می‌کند.

ویتامین E به همراه دو ویتامین A و C آنتی اکسیدان‌های سه گانه بدن را می‌سازند که از بدن در برابر ایجاد انواع سرطان‌ها و بیماری‌های قلبی و عروقی محافظت می‌کنند. ویتامین E علاوه بر خاصیت آنتی اکسیدانی در سایر عملکردهای بدن نیز نقش دارد:

• یکی از دلایل کم خونی، کاهش طول عمر گلبول‌های قرمز خون به شمار می‌آید. این گلبول‌ها در اثر اکسیداسیون غشا سلولی از بین می‌روند. ویتامین E با محافظت از گلبول‌های قرمز در برابر واکنش‌های اکسیداتیو می‌تواند سبب افزایش طول عمر گلبول‌های قرمز شود. از این رو، مصرف مکمل‌های ویتامین E می‌تواند به عنوان یک درمان مکمل در بیماران دچار کم خونی مورد استفاده قرار گیرد.

• مصرف ویتامین E برای استفاده بهتر بدن از ویتامین A بسیار اهمیت دارد.

• ویتامین E در حفاظت از لیپیدهای غشای سلولی نقش بسزایی دارد و از اکسیداسیون چربی های غشای سلولی جلوگیری می‌کند. به همین دلیل حضور این ویتامین برای محافظت از غشای سلول‌های عصبی، ماهیچه‌ای و قلبی بسیار اهمیت دارد.

• مصرف ویتامین E موجب بهبود عملکردهای تولید مثلی در بدن می‌شود.

• میزان ویتامین E و میزان بالای توکوفرول سرم خون با کاهش خطر ابتلا به آب مروارید وابسته به سن مرتبط است.

• ویتامین E در تولید موادی مانند هورمون‌هایی به نام «پروستاگلاندین‌ها» (Prostaglandins) که وظیفه تنظیم انواع فرآیندهای بدن مانند فشار خون و انقباض عضلات را بر عهده دارند، موثر هستند.

• ویتامین E در ترمیم عضلات پس از ورزش کمک می‌کند.

• مبتلایان به بیماری کرون، فیبروز کیستیک یا بیمارانی که با ناتوانی در ترشح صفرا از کبد به دستگاه گوارش مواجه هستند، ممکن است برای جلوگیری از مشکلات گوارشی، نیاز به مصرف شکل محلول در آب مکمل‌های ویتامین E داشته باشند.

• مصرف ویتامین E در مردان سبب افزایش قدرت باوری می‌شود.

• ویتامین E با عملکرد آنتی اکسیدانی خود از اکسید شدن کلسترول در بدن جلوگیری می‌کند و همچنین اجازه نمی‌دهد در خون کلسترول خوب (HDL) به کلسترول بد (LDL) تبدیل شود.

• ویتامین E سبب استحکام دیواره مویرگی در بدن می‌شود.

• از ویتامین E به عنوان یک ماده ضد پیری پوست می‌توان نام برد؛ زیرا این ویتامین سبب افزایش کشسانی و رطوبت پوست شده و از آن در برابر آسیب‌های محیطی حفاظت می‌کند. به همین دلیل از این ویتامین در ساخت بسیاری از محصولات پوستی مانند کرم‌های ضد چروک استفاده می‌شود.

• ویتامین E در ترمیم زخم‌ها و سوختگی‌های پوستی تاثیر بسزایی دارد.

• از این ویتامین برای جلوگیری از ریزش مو و خشکی پوست سر استفاده می‌شود؛ زیرا ویتامین E با افزایش خون رسانی به ریشه مو و پوست سر سبب تقویت مو می‌شود.

• مصرف مکمل‌های ویتامین E موجب کاهش علائم سندرم پیش از قاعدگی می‌شود.

• در افراد ورزشکار مصرف ویتامین E به دلیل تقویت غدد فوق کلیوی و افزایش ترشح هورمون‌های انرژی‌زا موجب افزایش حجم و تقویت ماهیچه‌ها می‌شود.

تمام عملکردهای ویتامین E در بدن موجب تقویت ساختمان فیزیکی و دورنی جنین درون رحم مادر می‌شوند. این ویتامین سبب تسریع در شکل گیری سلول‌های عصبی و سایر سلول‌ها و همچنین تقویت حافظه در جنین می‌شود. مصرف مقدار مناسب و کافی از ویتامین در طول بارداری موجب بهبود شرایط سلامتی مادر در این دوره می‌شود.

تخلیه ذخایر ویتامین E در بدن زمان زیادی می‌برد، به همین دلیل کمبود این ویتامین در بدن به ندرت اتفاق می‌افتد.

ویتامین E برای زنان

یکی از خواص ویتامین E برای زنان کمک به تنظیم هورمون‌های بدن است. در نتیجه‌ی ایجاد تعادل در وضعیت هورمون‌های بدن زنان، علائم PMS یا همان سندروم پیش از قاعدگی کاهش پیدا می‌کند. همچنین اضافه وزن ناشی از به‌هم ریختن تعادل هورمونی از بین می‌رود و علائمی که در نتیجه به‌هم ریختگی هورمون‌ها ایجاد می‌شوند همچون آلرژی، تغییرات پوستی، خستگی، استرس، عفونت ادراری و غیره کاهش پیدا می‌کند.

جلوگیری از سقط جنین در دوران بارداری، درمان خشکی و شکنندگی ناخن‌ها و جلوگیری از گرگرفتگی در دوران قاعدگی از دیگر خواص مصرف ویتامین ای برای بانوان است. اگرچه مصرف ویتامین ای برای زنان نتایج مثبت زیادی را به همراه دارد، اما بهتر است خانم‌ها این ویتامین را زیر نظر پزشک متخصص زنان مصرف کنند؛ چراکه مصرف بیش از اندازه ویتامین ای می‌تواند عوارض جانبی متعددی نظیر مشکلات پوستی یا گوارشی را در آن‌ها ایجاد کند.

از دیگر خواص ویتامین ای برای زنان اثری است که این ویتامین بر روی کیست‌های سینه دارد. کیست‌های سینه در زنان به ضایعات خوش‌خیم پستان گفته می‌شود که از محتویات متفاوتی تشکیل شده‌اند و شامل کیست ساده یا کیست کمپلکس هستند. اما مصرف مکمل یا قرص ویتامین ای یک درمان رایج و بسیار مؤثر برای از بین بردن کیست‌های ساده سینه در زنان است که می‌تواند نقش مهمی در درمان و کنترل آن‌ها داشته باشد؛ بنابراین بهتر است بانوان ویتامین ای را یا با استفاده از منابع غذایی یا از طریق مصرف قرص ویتامین ای دریافت کنند.

با توجه به مطالعاتی که در سال‌های اخیر درباره زنان و زایمان صورت گرفته، مشخص شد؛ ویتامین ای می‌تواند یک درمان مؤثر برای علائم وازوموتور (گرگرفتگی و گرمای بیش از حد و تعریق زیاد در دوران یائسگی) یا یک جایگزین طبیعی برای استروژن باشد.

میزان مورد نیاز بدن

اگر چه میزان مصرف روزانه ویتامین E در سنین، جنسیت‌ها و شرایط جغرافیایی و آب و هوایی مختلف، متفاوت است اما در حالت کلی، به گفته انستیتوی ملی بهداشت (NIH)، میزان مصرف توصیه شده ویتامین E در رژیم غذایی 15 میلی‌گرم (یا 22.4 واحد بین المللی یا IU) برای افراد بالای 14 سال است. زنانی که به کودکان خود شیر می‌دهند، ممکن است کمی‌ به ویتامین E بیشتری نیاز داشته باشند؛ بنابراین این مقدار برای زنان شیرده 19 میلی‌گرم در نظر گرفته شده است (28.4 IU). به طور کلی به نظر می‌رسد، دوزهای زیر 1000 میلی‌گرم (IU 1500) برای بیشتر افراد بزرگسال بی‌خطر است.

برای نوزادان تا 6 ماهگی، 4 میلی گرم (6 IU) و برای سنین بالاتر از ۶ ماه تا یک سالگی 5 میلی‌گرم (5.5 IU) توصیه شده است. از سنین 1 تا 3 سال، 4 تا 8 سال و 9 تا 13 سال، میزان مصرف مورد نیاز ویتامین E به ترتیب 6، ۷و ۱1 میلی گرم (16.4 IU) تعیین شده است.

بیشتر افراد قادر به دریافت ویتامین E کافی از یک رژیم غذایی سالم هستند و نیازی به مکمل ندارند. همان طور که می‌دانید، همیشه قبل از مصرف هر گونه مکمل باید با پزشک مشورت کنید، به خصوص اگر داروهایی را به طور روزانه مصرف می‌کنید؛ زیرا با توجه به مطالعات انجام شده مصرف بیش از 250 دارو مختلف با ویتامین E تداخل ایجاد می‌کنند. به عنوان مثال، مصرف همزمان مکمل‌های آهن، که برای درمان کم خونی تجویز می‌شوند، با ویتامین E، سبب کاهش جذب ویتامین E در بدن می‌شود.

تداخلات دارویی

مصرف برخی از داروها ممکن است بر میزان ویتامین E سطح بدن تاثیرگذار باشد. برخی از تداخل‌های احتمالی شامل موارد زیر است:

• میزان مصرف بالای ویتامین E بر عملکرد داروهای شیمی درمانی در بیماران مبتلا به سرطان مانند عوامل آلکیله کننده (این ترکیبات به مولکول DNA متصل شده و مانع همانندسازی DNA می‌شوند) و آنتی بیوتیک های ضد تومور تاثیر می‌گذارد.

• استفاده همزمان ویتامین E با داروهای ضد انعقاد، ضد پلاکت‌ها و مکمل‌های گیاهی، سبب کاهش لخته شدن خون شده و خطر خونریزی در بدن را بالا می‌برند.

• مصرف ویتامین E به همراه مصرف داروهایی که بر آنزیم سیتوکروم P 450 تاثیر می‌گذارند (مانند دارو امپرازول) تداخل ایجاد می‌کند.

• استفاده از مکمل‌های ویتامین E به همراه نیاسین و استاتین (برای افراد با کلسترول بالا تجویز می‌شوند) تاثیر نیاسین را کاهش می‌دهد.

• مصرف ویتامین E و ویتامین K به طور همزمان ممکن است سبب کاهش تاثیر ویتامین K در بدن شود.

اثرات کمبود ویتامین E

به گزارش انستیتوی ملی بهداشت، کمبود ویتامین E بسیار نادر است، اگرچه برخی از افراد بیشتر از سایرین مستعد ابتلا به کمبود ویتامین E هستند. نوزادان، مبتلایان به سوء جذب چربی و استیلایپوپروتئینمی‌ (وضعیتی که مانع از جذب کامل چربی‌های رژیم غذایی در بدن می‌شوند) احتمال ابتلا به کمبود ویتامین E را دارند. همچنین افرادی که برای مدت طولانی از رژیم‌های کم چرب استفاده می‌کنند، در معرض کمبود ویتامین E قرار دارند.

کم خونی، میوپاتی اسکلتی، آتاکسی، نوروپاتی محیطی، رتینوپاتی، اختلال در پاسخ ایمنی و آسیب عصبی علائمی‌ هستند که معمولا در افراد دچار کمبود ویتامین E دیده می‌شوند. کمبود شدید ویتامین E در بدن، سبب مشکلاتی نظیر ایجاد فیبروکیستیک در تخمدان و اختلالات کبدی و پانکراس می‌شود.

اثرات بر بیماری‌های مختلف

از تحقیقات در مورد استفاده از ویتامین E در شرایط مختلف سلامت بدنی و بیماری‌ها، یافته‌های زیر به دست آمده است:

بیماری آلزایمر

برخی تحقیقات نشان داده‌اند که ویتامین E با دوز بالا ممکن است پیشرفت بیماری آلزایمر را در افرادی که مبتلا به آلزایمر خفیف تا متوسط هستند به تأخیر بیاندازد. اما به نظر می‌رسد، مکمل‌های ویتامین E هیچ تاثیری بر پیشرفت بیماری در افراد مبتلا به اختلال خفیف شناختی و ایجاد بیماری آلزایمر در آن‌ها ندارند.

بیماری کبد

مطالعات نشان می‌دهد که ویتامین E ممکن است علائم بیماری را در مبتلایان به کبد چرب غیر الکلی بهبود بخشد. با این حال، برخی از شواهد نشان می‌دهد که مصرف ویتامین E خوراکی برای این منظور (به مدت دو سال) با مقاومت بدن به انسولین در ارتباط است.

پره اکلامپسی

این بیماری در طی دروان بارداری باعث ایجاد اختلالاتی در فشار خون مادر می‌شود و ممکن است سلامت مادر و جنین را به خطر به اندازد. کمبود ویتامین E یکی از عوامل ایجاد این بیماری در مادران باردار به شمار می‌آید.

سرطان پروستات

تحقیقات نشان می‌دهد که مکمل‌های ویتامین E و سلنیوم از ابتلا به سرطان پروستات جلوگیری نمی‌کنند. همچنین نگرانی وجود دارد که استفاده از مکمل‌های ویتامین E ممکن است خطر ابتلا به سرطان پروستات را افزایش دهند.

مکمل‌ها

مکمل‌های ویتامین E که در بازار وجود دارند، اغلب از آلفا توکوفرول تهیه شده‌اند اما در مکمل‌هایی که به صورت مولتی ویتامین به فروش می‌رسند، ممکن است انواع دیگری از این ویتامین مانند توکوترینول‌ها نیز به عنوان ویتامین E وجود داشته باشند.

توکوفرل‌ها در مکمل‌ها، معمولا به صورت استری در می‌آیند که طول عمر و خواص آنتی اکسیدانی آن‌ها حفظ شود؛ با مصرف مکمل‌ها و ورود آن‌ها به بدن، بخش‌های استری توکوفرول‌ها بر اثر هیدرولیز جذب شده و ویتامین E به صورت آلفا توکوفرول می‌تواند عملکرد خود را در بدن انجام دهد.

انواع مکمل‌های ویتامین E در دوزهای ۱۰۰، ۲۰۰، ۴۰۰ و ۱۰۰۰ واحد UI تهیه شده و عرضه می‌شوند. اغلب پزشکان توصیه می‌کنند که مصرف این مکمل‌ها باید در کنار یک رژیم غذایی مناسب قرار گیرد تا تاثیرگذار باشند.

بهترین زمان برای مصرف

اگر فردی نتواند ویتامین E مورد نیاز بدن خود را از منابع طبیعی موجود در رژیم غذایی تامین کند، با مشورت پزشک می‌تواند از طریق مکمل‌های ویتامین E این کمبود را تامین کند.

از آن‌ جایی که ویتامین E از ویتامین‌های محلول در چربی به شمار می‌آید، بهتر است که مکمل‌های این ویتامین همراه با غذا (در وعده‌های ناهار یا شام) مصرف شود تا به وسیله  چربی موجود در غذا محلول و وارد دستگاه گوارش شده و در آن جا راحت‌تر جذب شود.

عوارض جانبی

دریافت و جذب ویتامین E از منابع طبیعی آن و مواد غذایی همیشه گزینه بهتری برای تامین این ماده مغذی در بدن است، اما در موارد خاص که افراد نیاز بیشتری به ویتامین E دارند، مصرف مکمل‌ها می‌تواند بسیار موثر باشد. اگر دوزهای مناسبی برای مصرف مکمل‌های ویتامین E در نظر گرفته شود، این مکمل‌ها بی‌خطر هستند. اما برخی از افراد نسبت به مصرف مکمل‌های ویتامین E حساس هستند و مصرف این مکمل‌ها می‌توانند باعث بروز مشکلاتی در آن‌ها شود. از جمله این مشکلات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

حالت تهوع

اسهال

گرفتگی روده

خستگی

ضعف

سردرد

تاری دید

حساسیت‌های پوستی مانند راش

اختلال عملکرد غدد جنسی

افزایش غلظت کراتین در ادرار (کراتینوری)

به طور کلی عوارض جانبی ناشی از مصرف مکمل‌ها زمانی ایجاد می‌شود که به مدت طولانی و با دوز نامناسب مورد استفاده قرار گیرند. دوز نامناسب برای ویتامین E در حدود ۸۰۰ واحد در هفته تعیین شده است.

ویتامین E به عنوان یک ویتامین محلول در چربی، در بدن ذخیره می‌شود و مقدار اضافی آن از طریق مجاری ادراری شسته و دفع نمی‌شود. این اتفاق به این معنی است که ویتامین E می‌تواند با گذشت زمان به میزان سمی‌ در بدن تجمع یابد، بنابراین مصرف بیش از حد این ویتامین ممکن است برای بدن بسیار خطرناک باشد.

وجود بیش از حد نیاز ویتامین E در بدن به دلیل عملکرد ضد انعقادی که دارد می‌تواند باعث بروز خونریزی بیش از حد شود. به همین دلیل همیشه قبل از انجام هر گونه عمل جراحی باید از مصرف ویتامین E پرهیز شود.

علاوه بر موارد بالا، مطالعه‌ای در سال 2005 توسط تیمی‌ از محققان «مؤسسات پزشکی جان‌هاپکینز» انجام شد که نشان می‌دهد، مکمل‌های ویتامین E می‌توانند به درمان بیماری‌های قلبی و عروقی و سرطان کمک کند. از سوی دیگر، این تیم در طول دوره مطالعه بر روی بیماری‌های قلبی، عروقی و بیماران سرطانی دریافت که مصرف دوزهای زیاد ویتامین E باعث افزایش میزان مرگ و میر در آن‌ها می‌شود. به همین دلیل محققان به این نتیجه رسیدند که از دوزهای زیاد ویتامین E باید اجتناب شود.

استفاده از ویتامین E می‌تواند با توجه به شرایط سلامتی افراد اثرات و عوارض جانبی متفاوتی داشته باشد.

تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف مکمل ویتامین E  در مردانی که از مکمل‌های سلنیوم نیز استفاده می‌کنند، ممکن است خطر ابتلا به سرطان پروستات را تا دو برابر افزایش دهد، از سوی دیگر پژوهش‌های دیگر حاکی از آن است که مصرف ویتامین E می‌تواند خطر مرگ را در افرادی که سابقه شدید بیماری‌های قلبی مانند حمله قلبی یا سکته مغزی دارند، افزایش دهد.

بنابراین بهتر است اگر با مشکلات زیر مواجه هستید قبل از مصرف مکمل‌های ویتامین E با پزشک خود مشورت کنید:

کمبود ویتامین K

وضعیت چشمی‌ که در آن شبکیه آسیب دیده است (رتینیت پیگمنتوزا)

اختلالات خونریزی

دیابت

سابقه حمله قلبی یا سکته مغزی

سرطان سر و گردن

بیماری‌های کبدی